Супадзенні

Юры Несцярэнка

СУПАДЗЕННІ

Калі ў якой-небудзь краіне свету праходзяць вялікія мерапрыемствы дзяржаўнага ўзроўню, то, зразумела, выдатны настрой жыхароў гэтай краіны цалкам адпавядае маштабам задуманага свята. Адчуванне пэўнай узрушанасці i салодкага хвалявання супадае з прадчуваннем пераменаў i новых нечаканых сустрэч — напрыклад, як падчас карнавала ў Бразіліі. Альбо цягам выбараў у Беларусі. Можна было б прыраўняць да вышэй узгаданага якую-небудзь паездку Папы Рымскага ў Грузію ці, напрыклад, першы Актобер-фэст у Арабскіх Эміратах.

І

Пасярод нешырокай сталічнай вуліцы, дзе ў гэты час амаль не ездзяць машыны і зрэдку з'яўляюцца мінакі, раптам адкульсці з-за вугла старажытнага будынка вынырвае цыганка з залатым зубам у чорнай доўгай і шырокай спадніцы, з накінутай на плечы яркай каляровай хусткай і загадкава шэпча: «Ёсць адзін чалавек, ён вельмі добра гуляе, разумееш? Ён галоўны ў пэўных гульнях. Ніколі не гуляй з ім, чуеш?»

Белыя красоўкі, што выглядаюць з-пад джынсаў, спыняюцца, а капюшон шэрай байкі скідваецца на заплечнік, нібыта па звычцы чакаючы, што гаспадар зараз прадставіцца: «Лёха!» Але замест гэтага малады чалавек, па логіцы рэчаў — ад нечаканасці, — прамаўляе: «Якія гульні? З кім не гуляць?»

«Касацік, не задавай дурных пытанняў. Проста не гуляй і ўсё. Адно ска­жу — ён трэці па ліку. Другі — ён іншы! Ён з казённымі людзьмі ў казённы дом імкнецца. У яго дарога дальняя і турботы даўнія. А трэці — ён гуляе ў гульні. Запомні, касацік!» Цыганка пачынае кружыцца вакол Лёхі, спяваючы на цыганскай мове. Iмгненна далучаецца другая цыганка, таксама з каляровай хусткай на плячах. Чарнявая жанчына з'явілася проста ніадкуль, узнікла, як кажуць, на роўным месцы. Потым аднекуль узялася трэцяя. Яны ствараюць столькі тлуму і мітусні, што здаецца — іх зусім не тры, а як мінімум, трынаццаць.

Цыганкі раствараюцца ў паветры гэтак жа хутка, як і матэрыялізаваліся некалькі хвілін таму. У раптоўна насталай цішыні, Лёха хутка падыходзіць да лавачкі пад вялікім дрэвам і абмацвае кішэні, правярае заплечнік. Дакументы, ключы, грошы на квіток дадому — усё на месцы. А вось пятнаццаць тысяч баксаў зніклі.

Лёхава сэрца затахкала, як басовы барабан Mckelback падчас саундчэку перад нядаўнім канцэртам. Ён яшчэ раз хуткімі рухамі нервова абмацвае ўсе кішэні. Збоку добра заўважна, што чалавек пад дрэвам спрабуе супакоіцца і засяродзіцца. Маўляў, так, — аднаўляем у памяці ход падзеяў: вось тут выходзіў з аўтобуса, нечакана ўбачыў столік з латарэйнымі квіткамі, яшчэ пажартаваў, што столік дакладна такі, як і ў пераходах метро. Прадавачка была такой мілай, такой абаяльнай, што зараз у памяці яна малюецца не іначай, як сястрой міласэрнасці ў шырокіх чорных адзеннях да зямлі і з чорна-белым капялюшыкам на галаве: «Купіце латарэечку! Імгненны выйгрыш! Не пашкадуеце! Праверыць вынік можна адразу ж! Можна забраць грошыкі ў любым банку...»

Аднак непасрэдна той момант, калі набываў квіток, абсалютна сцёрся. Напэўна ж аддаваў нейкія капейкі, забіраў латарэйку, але нічога такога ў памяці не ўзнаўляецца. Толькі наступны фрагмент — прадавачка на бязлюдным прыпынку ў захапленні скача і пляскае ў ладкі: «Ваш нумар пачынаецца на тры сямёркі! Вы выйгралі аўтамабіль! Ён каштуе пятнаццаць тысяч!»...

Раптам над галавой, як грымоты пасярод яснага дня, гучыць сіплы бас: «Гражданін! Какіе праблемы?» Аграмадны чалавек у форме міліцыянта ўглядаецца ў заплечнік, што ляжыць на лавачцы. Лёха хуценька падхоплівае свае рэчы, накідвае лямкі на плечы і намагаецца сысці, не жадаючы пра штосьці размаўляць з волатам у форме. Але апошні мае іншае меркаванне, ён заступае Лёху шлях і даверліва падміргвае: «Наконт латарэйкі не хвалюйцеся — знойдзецца! У нас усё пад кантролем!»

II

Не зважаючы на морась, Лёха шпарка крочыць па вуліцы ў бок аўтавакзала. Ён моцна злуецца ад сітуацыі, у якую патрапіў: «Вельмі паскудна пачуваешся ад таго, што ўсе навокал нешта ведаюць, валодаюць нейкай інфармацыяй, і толькі ты адзін не можаш нічога зразумець...»

У тыя часы аўтавакзал «Усход-Захад» яшчэ працуе ў звычайным рэжыме: другі паверх — касы, а на першым зала чакання. Тут жа кавярня, камеры захоўвання, аптэка, пункт абмену валюты, шапік з царкоўнай прадукцыяй — з сапраўднай манашкай у вакенцы. А яшчэ вельмі шмат сталоў і стэндаў з газетамі, часопісамі, папулярнымі кнігамі. I прадавачкі гэтай друкаванай прадукцыі — вельмі каларытныя, у спартовых касцюмах — дзяўчаткі і цётачкі.

А дата якая — 10 верасня! Панядзелак. То бок прэзідэнцкія выбары ў кра­іне ўжо адбыліся (учора), а вежам-блізнятам у Нью-Ёрку стаяць яшчэ цэлыя суткі. I вось, зайшоўшы ў будынак аўтавакзала, Лёха спрабуе разабрацца з уласным настроем: «Знаходзішся у нейкім ватным стане — ці то разгубленасці, ці то абыякавасці. Ці то гэта наступствы ад псіхалагічных перагрузак папярэдніх дзён, ці то прадчуванне чагосьці жудаснага наперадзе. Настрой паганы. Сталае адчуванне, што ў хуткім часе можаш патрапіць у якую-небудзь гісторыю. Але якую? Хіба толькі могуць затрымаць у любую хвіліну. У сэнсе пазбавіць свабоды. Сёння зранку афіцыйна абвесцілі, хто выйграў выбары, таму кажуць, што тых, хто ўдзельнічаў у перадвыбарнай кампаніі на іншым баку могуць проста схапіць прама на вуліцы. Хто абвінавачвае і ў чым віна іншых? Вось і спрабуеш разабрацца...»

Але прага да сапраўдных культурных здабыткаў радзімы пераадольвае пачуццё асцярожнасці і нязграбнай постаццю інтэлектуала выторкваецца над ляжачым у балоце быта інстынктам самазахоўвання. Уладальнік складанай сістэмы інтэлектуальных прыкмет (чытай Лёха), з няшчасным відам ад таго, што схаваць гэтыя прыкметы немагчыма, абсалютна нечакана для самога ся­бе падыходзіць да прадавачкі за апошнім сталом і пытаецца: «Доўгая дарога дадому» Васіля Быкава ёсць?»

Лёха ўпэўнены, што ён зрабіў усё правільна: не прыцягваў увагі разявакаў (што гартаюць старонкі танных кніжак ды не дужа глянцавых часопісаў злева і справа ад яго), спытаўся нягучна, стаяў роўненька і сціпла. Але пасля яго пытання наступае такая цішыня вакол кніжнага стала, што Лёха пяць разоў пашкадаваў пра кола сваіх інтарэсаў. Час гэты, па сутнасці — імгненне, падаецца прыхільніку вялікіх айчынных дарог не тое што доўгім, а бясконцым.

А потым здараецца тое, што здараецца. Прадавачка некалькі секундаў углядаецца ў твар незвычайнага наведніка, ніяк не выражаючы сваіх патаемных эмоцый. Потым рэзка разварочваецца спінай і праз увесь аграмадны хол голасам, моц якога значна перавышае ўзровень гучнай вакзальнай сувязі, звяртаецца да калегі на іншым баку залы чакання: «Галя! У тебя «Долгая до­рога до дома» Быкова есть?»

Гіпербалізаванае Лёхава мастацкае ўяўленне, пры істотна сапсаваных за апошні тыдзень нервах, імгненна малюе фатальную фантазію на тэму «Вылічэнне нацыянальна арыентаваных маргіналаў праз сферу іхнай цікавасці і пазначэнне спецыфічным аудыа-візуальным маркерам («Галя! У цябе тое ці іншае ёсць?») для аблягчэння іхняй ідэнтыфікацыі спецыяльна падрыхтаванымі назіральнікамі і далейшага адсочвання гэтых самых маргінальных суб'ектаў — як падазроных элементаў — якія апынуліся на вакзале сталіцы Рэспублікі з невядомымі мэтамі адразу пасля прэзідэнцкіх выбараў...»

«Гэта паранойя!» — змагаецца за права існавання здаровы сэнс у адной палове Лёхавай галавы. «Не! Гэта — наша рэальнасць!» — упэўнена перамагае другая палова той самы сэнс.

Да рэальнасці тут жа схіляе і голас Галі, якая з іншага канца вялізнай залы грамавым голасам крычыць: «Валя! Не-а! «Долгой дороги» нету!»

«Можа я і памыляюся, можа гэта проста супадзенне? Чаму не дапусціць, што прадавачкі і сапраўды ведаюць пра такую кніжку?» Ветлівы і спакойны знеш не, але над звы чай на на пру жа ны ўнут ры, Лё ха раз віт ва ец ца і па кі дае зо­ну кніжнага бізнэсу.

III

Час да адпраўлення аўтобуса дае магчымасць на нейкі момант патрапіць у зону іншага бізнэсу — паглыбіцца ў атмасферу вольнай дзяржаўнай прэсы і свабоды слова ў дэмакратычнай дзяржаве. У Лёхавых руках апынаецца перадвыбарны спецвыпуск цэнтральнага друкаванага органа краіны, ад 5 верасня. Каб хто спытаўся, якім чынам гэты шэдэўр галоснасці і дэмакратыі патрапіў да чытача, сам Лёха толькі недаўменна паціснуў бы плячыма, — маўляў, бывае ж такое, проста так супала — матэрылізаваўся, што называецца, з ніадкуль!

Першая старонка ўтрымлівае не надта шмат інфармацыі. Партрэт амаль на палову газетнага аркуша, у адрас якога дзве саракагадовыя кабеты, што праходзяць міма, дапускаюць нетутэйшую вольнасць: «Какой мужчина! У нас в Смоленске его обожают!»

Далей ідзе набор тэзісаў ці то са справаздачы, ці то з перадвыбарнай праграмы — там гаворыцца пра тое, што памежныя слупы прыбіраюцца з правільнага кірунку (смаленскага) і ўзмацняюць кірунак няправільны (да астатняга свету). Таксама ненавязліва і амаль незаўважна нагадваецца жыхарам краіны, што яны, як сыр у масле, тут боўтаюцца, маўляў, трэба ж разумець — каму дзячыць за іхнюю ахову і абарону! Яшчэ ўзгадваюцца два апаненты цяперашняга лідара — у сэнсе два тых няшчасных кандыдаты з трох магчымых, што выжылі ў перадвыбарнай гонцы. Падрабязна тлумачыцца ўзровень і прычыны іхняй кандыдацкай няшчаснасці.

На ўвесь разварот на другой і трэцяй старонцы інфармацыя іншага парад­ку — там надрукаваны адзін аграменны артыкул, які не так сумна ды і не сорамна чытаць колькі хочаш разоў — матэрыял такі вялікі і шматпланавы, што дачытаўшы да сярэдзіны, губляешся ў адступленнях і забываешся, з чаго ён пачынаўся. Галоўнае не чытаць падзагаловак — ён стварае кантэкст. А так, здаецца, і людзі цікавыя ўзгадваюцца, і што самае нязвыклае — узгадваюцца без абразаў і прыніжэнняў, як бывала на тых самых старонках у ранейшых нумарах. I аператыўная інфармацыя пра гэтых цікавых людзей — дзе, хто, калі і як. I нават не агучваецца, колькі ім за гэта пагражае пасля выбараў.

На апошняй старонцы — традыцыйна, навіны культуры і спорту. Напрык­лад, вось інфармацыя пра тое, што сусветна вядомы хакеіст, зорка НХЛ, запісвае лідара нацыі ў зборную свету па хакеі. Нічога не ўказваецца, ці на кантрактнай аснове, ці на нейкіх іншых умовах.

А вось выява іншай суперзоркі апошніх гадоў трыццаці — каралевы эстра­ды суседняй краіны. Яна стаіць у рызыкоўнай позе — на каленях (перад кім, на здымку не паказана). Але загаловак паведамляе, што суперзорка па сваёй волі робіць сапраўдны акт кахання з вялікай павагі да галоўнага, і што важ­на адзначыць — станоўчага героя ўсіх вышэй пералічаных рэпартажаў гэтага спецвыпуску вядучай газеты краіны.

Аднаксамы цікавы артыкул і апошняй старонкі, а прынамсі і ўсяго нумара, напісаны маладой выпускніцай журфаку Віалетай, якая зладзіла ўмоўны дыялог са сваёй калегай па газеце.

Дзяўчаты з першых радкоў задаюць тон: «Ловім момант і ўважліва разглядаем тых, у чые рукі мы заўтра, магчыма, перададзім узведзены намі будынак...» (цытата). У сярэдзіне артыкула два альтэрнатыўных кандыдаты, абсалютна нікому не патрэбных (як ужо стала зразумела з усіх папярэдніх тэкстаў) канчаткова выбіваюцца з сёдлаў перадвыбарнага радэа адным моцным узбрыкам: «Шчыра сказаць, незразумела, адкуль усплываюць такія Бівісы і Батхеды...» (цытата).

А фінал артыкула мае аналогію з бомбай запаволеннага дзеяння пры ўсталяванні таймера на шасцідзённую адтэрміноўку:

« — ...Зрэшты, усе кандыдаты служаць толькі выгадным фонам для дзейнага прэзідэнта, палітычная харызма якога, на мой погляд, як «боінг семсот шэсцьдзясят сёмы».

— Ці прама як «лятучая крэпасць». Ці нават, калі дзве «лятучых крэпасці» адну на другую паставіць і пару хмарачосаў зверху...» (цытата).

IV

Як раз праз шэсць дзён пасля выхаду з друку спецвыпуску галоўнай газе­ты тое і адбываецца. З лавіны памех перанасычанага радыёхвалямі эфіра вырываюцца асобныя фразы: «...два хмарачосы... Боінг семсот шэсцьдзясят сёмы... колькасць ахвяраў падлічыць немагчыма... вялікая дымавая заслона ахутвае горад...»

Хвалі губляюцца, і Лёха са сваім сябрам па чарзе круцяць ручку аўтапрыймача. Iм удаецца вылоўліваць толькі абрыўкі фраз і ад гэтага інфармацыя становіцца толькі больш жудаснай.

За стырном старэнькага «Volkswagen-Passat» Лёху неабходна і ўважліва сачыць за дарогай, і выслухваць кавалкі экстранных рэпартажаў, якія паступова пачынаюць перадаваць амаль усе радыёстанцыі. Чым бліжэй мяжа з Польшчай, тым больш праясняецца сітуацыя — цяпер вядомыя ўжо і месца трагедыі, і асноўныя дэталі тэракта.

Пачуццё трывогі, нейкія незразумелыя і недарэчныя думкі Лёха стараецца прагнаць прэч. Яны адцягваюць увагу ад трагічных нью-ёркскіх навінаў з радыёэфіру, хоць, безумоўна, менавіта тыя самыя навіны і вызначаюць ягоны настрой.

Хваляванне кіроўцы «Фальксвагена» можна зразумець — у памежнай зо­не жыве цяпер ягоная дачушка, што зусім нядаўна пераехала са сваёй маці, былой Лёхавай жонкай, на новае месца жыхарства. Лёха нарэшце выбраўся перадаць сваёй Ксюшы школьныя дакументы — навучальны год, вось ужо адзінаццаць дзён як пачаўся, а тата ніяк не давязе паперы ў новую школу.

Гэтаму ёсць важнае абгрунтаванне — тата быў вельмі заняты падчас перадвыбарчай кампаніі, датэрміновага галасавання, таксама як і непасрэдна ў дзень выбараў і... выпадкова ануляваў вынікі гэтых самых выбараў. Выбачайце, суайчыннікі, а заадно і тыя, хто займаецца прагнозамі ў сучаснай сусветнай гісторыі! Усё пайшло крыху «не так». Тата, ён жа Лёха, ён жа Аляксей Уладзіміравіч, быў незалежным назіральнікам ад уплывовай міжнароднай арганізацыі па абароне правоў чалавека, але ўдзельнічаў у кампаніі не на «афіцыйным», не на праўладным баку.

Так атрымалася (яшчэ раз прабачце), што дзякуючы ўмяшальніцтву Аляксея Уладзіміравіча Барысевіча ў перадвыбарны працэс, з панядзелка рэчаіснасць у краіне пайшла двума паралельнымі курсамі: афіцыйны бок зрабіў вельмі шмат штучных і грубых дзеянняў, парушыўшы ўсе магчымыя правілы, папярэднія абяцанні, артыкулы Канстытуцыі, дзяржаўныя законы і гэтак да­лей. Зразумела, дзейны прэзідэнт пра гэта нічога не ведаў і свята верыў, што ён перамог на выбарах. Бедны і варты шкадавання чалавек! Хітры афіцыйны бок зладзіў пэўную ілюзію перамогі, і вось падмануты шчыры і сумленны кіраўнік краіны патрапіў у такую дваістую сітуацыю.

Патрапіў, таму што існуе іншы бок падзей — рэальны. А ў ім няма месца падману. Напрыклад, што загадаеце рабіць з пратаколам пра найгрубейшыя парушэнні, які склаў Лёха (прабачце — Аляксей Уладзіміравіч), і які падпісалі прадстаўнікі афіцыйнага боку — старшыня выбарчай камісіі ды яго намеснікі?

Факт існавання гэтага пратакола ануляваў увесь найскладанейшы падрыхтоўчы доўгатэрміновы працэс. Ён сапсаваў, здавалася б, такі адладжаны і такі надзейны механізм працы пэўных афіцыйных установаў. Вось, у выніку і атрымалася вельмі дзіўная гісторыя: калі афіцыйны бок вырашыў падмануць гістарычны час, падрабіць прастору існавання пэўнай нацыі, ды іншыя працэсы, то атрымаўся неверагодны ілюзіён. Які завіс агітацыйным банэрам у ме­жах адной краіны на доўгія дзесяцігоддзі. А сапраўдная рэальнасць рушыла далёка наперад сваім шляхам. Такая вось недакладнасць.

V

Сябра на пасажырскім крэсле слухае запар станцыю за станцыяй, а Лёха, заглыбіўшыся ў свае думкі, пад бясконцае ўсхваляванае балбатанне радыёвядоўцаў, прыслухоўваецца да сябе, спрабуючы разабрацца з тым, што адбывалася апошнім часам і ўнутры, і звонку.

Як яго ўвогуле занесла ў гэты квазіпалітычны гушчар? Калі б Лёха каму-небудзь распавёў свае перадвыбарныя прыгоды, слухачы доўга б рагаталі. Чаго толькі вартыя былі б успаміны пра гурт «Blues Of The Misty Моrning»! Гэта трагі-камічная гісторыя, якая пачынаецца з вяртання пасля доўгатэрміновых і далёкіх вандровак у роднае мястэчка, дзе жывуць Лёхавы бацькі, і якое носіць неверагодную назву Ранак-Туманны.

Уявім сабе, што ў ціхае існаванне невялікага правінцыйнага гарадка, які горда трымае марку грубаватага, не надта абцяжаранага інтэлектам і адукаванасцю раённага цэнтра аграрнага кірунку, спрабуе ўкараніцца падазроная асоба, якая (гэта проста замах на святое!) хоча стварыць ледзь не ДЖАЗБАНД! Чаму ледзь? Таму што ствараецца на самой справе блюз-бэнд. Але вымавіць, а тым больш запомніць гэта словаспалучэнне большасць насельніцтва не ў стане.

Вось свежы прыклад. Паседжанне райвыканкама. Зала, запоўненая чыноўнікамі з каменнымі тварамі, нагадвае школьную галёрку («...толькі б мяне не выклікалі сёння...»). Нервовае пытанне намесніка старшыні да кіраўнікоў сфе­ры культуры: «Что за группа представляет Ранак-Туманный на международ­ном фестивале в областном центре?..»

Ніхто з іх — ад загадчыка аддзела культуры да дырэктараў бібліятэкі, му­зея, музычнай школы ці Дома культуры — не ведаюць пра такую групу. Па шчырасці, яны і не могуць ведаць, таму што група толькі рыхтуецца дэбютаваць на вышэй узгаданым фестывалі. Але па радыё ўжо прайшла рэклама будучага канцэрта і, на няшчасце для падначаленых, яе назву пачуў той самы намеснік старшыні райвыканкама па ідэалогіі, адукацыі і культуры.

У адказ на пытанне боса, культурныя кіраўнікі на паседжанні райвыканкама ветліва маўчаць, пераглядаюцца і паціскаюць плячыма, а намеснік старшыні ўдакладняе: «Ну, там ещё название такое, что хрен выговоришь — чего-то там «Плюс...»

Зразумела, у культурных кіраўнікоў такія-сякія думкі ёсць. I вось, дырэктар Дома культуры па прозвішчы Дамінжанка, адразу пасля ўзгаданага паседжання, тут жа на плошчы перад будынкам райвыканкама, выпадкова сустракае Лёху. Парадваўшыся супадзенню ў адпаведнасці з пастаўленай задачай (высветліць, што за група...) дырэктар ветліва вітаецца і тактоўна заходзіць здалёк: «Здарова, лабух! Гэта не ты там нейкую супергрупу стварыў? Нейкі там «Плюс»?»

Ад ступені тактоўнасці Лёху не адразу ўдаецца выйсці са ступару і ён мае неасцярожнасць абсалютна шчыра адказаць: «Ды не, першы раз чую...» «Ну ладна, глядзі! А то нам тут наводка адна паступіла. Не ведаем на каго думаць...» — Дамінжанка пасля паседжання райвыканкама, відаць, адчувае ся­бе следчым спецыяльнага камітэта па справах праблем культуры, на якога павесілі «глухара».

Лёха адыходзіцца ўжо метраў за трыста і тут да яго даходзіць: «...група з райцэнтра», «нейкі там «Плюс»... Гэта ж пэўна — «Блюз»! I не «нейкі там», а «Blues Of The Misty Моrning» — «Блюз Туманнага Ранку»! O, не! Цяпер яны могуць падумаць, што я хаваюся ад іх!..»

VI

«Blues Of The Misty Моrning» дэбютуе годна. На фестывалі «Апошні фа­этон» іхні выступ — адзін з найлепшых, і за іх сапраўды не сорамна! Публіка прынімае музыкаў вельмі добра і калегі-ўдзельнікі ацэньваюць станоўча. Шмат водгукаў у прэсе. Карацей кажучы, дэбют атрымліваецца.

Праз сродкі масавай інфармацыі намеснік старшыні райвыканкама (дарэчы, яго прозвішча Ленінскі) таксама ў курсе справаў пра Лёхавы поспехі. Але адно не супадае — відаць, ён адразу пасля фестывалю таксама хоча сустрэць Лёху, аднак той ці то з’ехаў кудысьці, ці то адлёжваецца недзе, узяўшы творчы адпачынак. Нарэшце, супала праз некалькі месяцаў — Лёха сутыкаецца з чыноўнікам нос у нос на вуліцы мястэчка.

«О! Здарова! Ну, ты малайчына, усюды пра цябе пішуць. Давай-ка далучайся да перадвыбарнай кампаніі!»

Лёха не думае доўга. Дакладней сказаць, ён увогуле не думае. Вось, праўда — ніводнай думкі, галава нібы тым самым туманам напоўненая. Аднак, калі туман можна было б чытаць (напрыклад, гадаюць жа на «кававай гушчы»), то нечакана для чытача, ватныя бялявыя літары маглі б скласціся ў такім парад­ку: «Хочаце ўцягнуць мяне ў бруд? Каб даказаць, што вы не правы, я нават гатовы праехацца...»

Пэўна адчуваецца эрудыцыя начытанага чалавека — Уінстан Грум («Гампізмы, ці мудрасці Форэста Гампа»): «Калі ступіў у лайно, паспрабуй неяк выкарыстаць сітуацыю — хаця б праедзься на ім».

Трэба адзначыць, што Лёха і сапраўды спрабуе «праехаць». Шчыра і непасрэдна. Для таго, каб гэта зрабіць, зразумела, патрабуецца транспарт. Таму што Ленінскі абяцае на перадвыбарную кампанію камплект вельмі дарагой, па яго словах, апаратуры. Намеснік старшыні вядзе Лёху ў патрэбны кабінет і ў яго ж прысутнасці строга загадвае кіраўніку культуры раёна па прозвішчы Павароцін арганізаваць машыну для перавозкі каштоўнасці раённага маштабу — той самай апаратуры. Павароцін ветліва махае галавой, у яго позірку — згода з меркаваннем начальніка і гармонія з усім светам.

Як толькі за начальнікам з грукатам зачыняюцца дзверы, з позіркам гарманічнага культасветработніка здараецца катастрофа. Ці можа такое быць, што адзін удар дзвярэй у стане парушыць сусветную гармонію? Вочы чыноўніка пачынаюць бегаць з такой хуткасцю, што становіцца зразумела: насамрэч гэта хуткасць руху паршнявой сістэмы той самай машыны, так неабходнай для перавозкі апаратуры. Якая кудысьці з’ехала з верагоднасцю вярнуцца не раней чым праз тыдзень.

Добра, што ёсць сябры. Саня, былы аднагрупнік па інстытуце культуры, а цяпер аўтарытэтны ў мястэчку таксіст, за невялікую плату, на сваім старэнькім «Фальсвагене» ў некалькі рэйсаў перавозіць усю неабходную апаратуру.

I каштоўнасць апаратуры, і сама яна аказваюцца поўным фэйкам. Аграменны груд скрыняў з дынамікамі проста не выдае ніводнага жывога гука. Два Валодзі (для сяброў — Ваваны), супрацоўнікі Дома культуры, зладжваюць скандал, таму што ім гэты бескарысны груд цяпер давядзецца самім везці на­зад на склад. Лёха вымушаны браць яшчэ пляшку гарэлкі (плюсуючы яе кошт да іншых выдаткаў у доўгім працэсе сваіх намаганняў толькі ПАСПРАБАВАЦЬ вызначыцца, чым можна дапамагчы бездапаможнай перадвыбарнай кампаніі). Факт наяўнасці бутэлькі крыху супакойвае разнерваваных Ваванаў.

Падчас дэгустацыі Лёхавага паднашэння Ваваны моцна крытыкуюць кіраўніцтва, якое, па іх словах, ні халеры не можа арганізаваць ні для моладзі, ні для дарослых. Тут і прыходзіць да Лёхі думка, што калі цяперашнія чыноўнікі такія прафнепрыдатныя, то трэба самім зладзіць канцэрт. А ўжо на чыім баку, гэта не так і важна.

VII

Не важна, дык не важна. I бок у выніку апынаецца «не афіцыйным», то бок не праўладным. «Апазіцыйным» — паправіў бы філолаг. Але філолага адразу ж паставілі б на месца больш дасведчаныя спецыялісты — якія, што праўда, як раз і спецыялізуюцца па баках (а таксама па нагах, па руках, па галаве, па спіне).

Справа ў тым, што ў нейкі час гэты бяскрыўдны тэрмін у адной цэнтральнаеўрапейскай краіне набыў такі страшны сэнс, што маладыя мамы пачалі палохаць сваіх непаслухмяных дзетак: «Вось будзеш дрэнна паводзіцца, прыйдзе апазіцыя і забярэ цябе!»

На самой справе, тэрмін абсалютна не страшны. Напрыклад, у астраноміі ён пазначае кропку знаходжання планеты адносна зоркі пад назвай Сонца, — так званы стан супрацьстаяння.

У шахматах гэта сітуацыя, калі фігуры двух каралёў стаяць насупраць адно аднаго і іх раздзяляе адзінае поле шахматнай дошкі.

У лінгвістыцы так называецца супрацьстаянне моўных адзінак, якое выяўляе адрозненні паміж імі (напрыклад, фаналагічная апазіцыя фанемаў «б» і «в» у «быць» і «выць»).

Сінонімамі і блізкімі па значэнні да слова «апазіцыя» з’яўляюцца тэрміны, здольныя напалохаць яшчэ больш: «абструкцыя», «франдзёрства», «нонканфармізм». Але ёсць і прыгожыя сінонімы, актыўна ўжывальныя і, хочацца спадзявацца, абсалютна цывілізаваныя: «супрацьдзеянне» (напрыклад, «прапанова незалежнага назіральніка мела апазіцыю з боку сябраў выбарчай камісіі»), «супрацьпастаўленне» (апазіцыя рамантыкаў класікам на пачатку ХІХ ст.)

Аднак у розныя часы ўсё складалася па-рознаму — калі сапраўдным рамантыкам (як тут не ўзгадаць нашага галоўнага героя?) што зараз, што ра­ней — супрацьстаялі розныя сілы. А калі-небудзь і сапраўдныя нерамантычныя монстры. Вось, мяркуйце самі, якая часам бывае апазіцыя — цытата з тлумачальнага слоўніка савецкіх часоў:

— У буржуазнай дзяржаве — дзейнасць, накіраваная супраць дадзенага урада і яго палітыкі (напр., парламентская апазіцыя).

— Дзейнасць апартуністычных антыленінскіх групіровак, якія дзейнічаюць па найму ў выведвацельных органаў замежныхдзяржаў. «Такі неаспрэчны вынік эвалюцыі трацкізма за апошнія 7-8 гадоў...» I. В. Сталін (1937 г.)

Мінае час і мала таго, што ўсё паўтараецца, дык ўсё яшчэ вельмі дзіўна пераплятаецца. Здавалася б, недапушчальны ў савецкія часы тэрмін «пар­ламент» становіцца звычайным для сённяшняй сістэмы кіравання ва ўласнай краіне. I ў той жа час пазначэнне «верныя ленінцы» ператвараецца ў абсалютны рудымент палітычнага руху ва ўсім свеце. Толькі вось парадокс — ва ўсім свеце, але не ва ўласнай краіне, — мяркуючы па тым, колькі помнікаў Леніну стаіць ад усходняй мяжы да заходняй на сённяшні дзень. Ды яшчэ па тым, што краіна гэта — адзіная ў свеце дзяржава, якая афіцыйна адзначыла 100-годдзе Кастрычніцкай рэвалюцыі. У Расіі, дзе ўласна кажучы, падзея стогадовай даўніны адбылася, ужо даўно свята Рэвалюцыі не адзначаецца. Вось так! Хочаш рабі, а хочаш не рабі пасля ўсяго гэтыя рэвалюцыі!

Лёха ні ў якім разе не пазіцыянуе сябе рэвалюцыянерам. Хаця сентэнцыя «Рэвалюцыі робяць рамантыкі, а пладамі карыстаюцца нягоднікі» датычыцца да яго напрамую — ён з’яўляецца (так пераплялося) — класічным рамантыкам.

Не паспеў наш герой летуценна азірнуцца, як нейкія дзіўныя падзеі, нечакана для яго самога, зацягнулі ў свой — часам зусім не рамантычны — вір прыгодаў і супадзенняў. Відаць, так вось склалася, што пэўныя зоркі і плане­ты апынуліся ў адмысловай апазіцыі, а на чыіхсьці шахматных дошках каралі сталі насупраць адзін аднаго.

VIII

Калі рамантык Лёха, падчас сустрэчы з Ваванамі, агучыў, што канцэрт трэ­ба зладзіць самастойна, то нейкі экзальтаваны джын пэўна ўжо натхнёна завіс у паветры над галавой героя з пытаннем «Чым я магу дапамагчы, мой Гаспадар?». Мабыць, вылецеўшы з той самай бутэлькі, якую сябры «раскаталі» на траіх.

Гэта ўскосна пацвярждаецца тым, што не пазней, чым назаўтра зраніцы, у Лёхавым двары апынаецца чалавек па мянушцы «Апгрэйдзер» (вядомы як арганізатар маладзёвага грамадскага аб’яднання, мэтай якога з’яўляецца «upgrade» мясцовым праўладным структурам).

I вось, Апгрэйдзер, пазяхаючы, стаіць пасярод двара і, лянотна аглядаючы убогасць сялянскага быту, кажа нейкія дзіўныя рэчы. Кшталту таго, што за кошт дабрачынных унёскаў і ахвяраванняў на рахунку яго грамадскай арганізацыі назбіралася пэўная сума, і ён хацеў бы правесці любое, не істотна якое, мерапрыемства. Напрыклад, лекцыю ў бібліятэцы на тэму сучаснага мастацтва і сувязі яго з сённяшнім грамадствам.

Лёха ад здзіўлення раскрывае рот. «Ён што, вар’ят? — думае Лёха. — Ці ён не разумее, што прыйшоў да рок-музыканта, які ледзь зводзіць канцы з канцамі, які хапаецца за любую магчымасць паўдзельнічаць у любым канцэрце і атрымаць хоць які заробак?»

«Выбачайце за празмерную цікавасць, — кажа Лёха, — але пытанне такое: «Замест лекцыі ў бібліятэцы можна зладзіць канцэрт рок-гурта ў нармальнай зале?»

Апгрэйдзер хітравата ўсміхаецца і кажа: «А што? Добрая ідэя!»

У загадкавай логіцы размяшчэння зорак, планет і сузор’яў нарэшце знаходзіцца месца для першага самастойнага канцэрта Лёхавага гурта «Blues Of The Misty Моrning». I вось аграмадная афіша перад залай местачковага кінатэатра вельмі сур’ёзна паведамляе, што акрамя мясцовых музыкаў у канцэрце прымае ўдзел яшчэ і запрошаны госць — легенда беларускага рока, гурт «Брама» (Лёхаў гурт на разагрэве, легенда — хэдлайнер).

Звярнуўшыся да знаёмага сталічнага прамоўтара Гулі Шлоймана, Лёха атрымлівае ў карыстанне камплект апаратуры, што называецца, — вам і не снілася: адзін з найлепшых па ўсёй рэспубліцы. Не параўнаць з гарой смецця, якое не так даўно давялося тэставаць на той жа самай сцэне з Ваванамі.

Апгрэйдзер тут таксама актыўна падключаецца і цалкам апраўдвае сэнс свайго другога імені. Яго мянушку можна папросту замяніць на больш зразумелае «Мятла». У значэнні прадмета, які выносіць вонкі смецце.

Так падаецца ў той момант музыкам і арганізатарам — што зараз яны сваімі дзеяннямі і сваёй творчасцю пакажуць, што час змяніўся. Што смецце ў выглядзе рудыментаў мінулых эпох і перажыткаў даўніны будзе выкінута назаўсёды.

IX

Лёха з’яўляецца ў зале за пяць хвілін да пачатку канцэрта з вялізным тэатральным сафітам у руках. Няма часу абыходзіць вакол, праз грымёркі ды розныя службовыя ўваходы, таму ён горда ступае па чырвонай дарожцы паміж крэсламі са здзіўленымі гледачамі — ад цэнтральнага ўвахода прама да сцэны. Чамусьці яму падаецца (відаць ад вялікага хвалявання перад канцэртам), што толькі менавіта гэтага сафіта не хапае, каб належным чынам упрыгожыць сцэну і ў апошні момант расфарбаваць каляровымі промнямі артыстаў, якія вось-вось павінны сюды выйсці. Лёхава дэфіле з пакрытай пылам і павуціннем прыладай светлавога абсталявання ў нейкай ступені апынаецца сапраўдным элементам перформанса. Публіка заінтрыгавана.

Падключыўшы сафіт і накіраваўшы сноп каляровага святла на барабан­ную ўстаноўку пад вялікім белым экранам, стваральнік надыходзячага шоу задаволена аглядае кампазіцыйнае рашэнне ў аздабленні сцэны. Магчыма падсвядома ўяўляючы, а можа быць і не надта заўважыўшы, што шоу ўжо пачалося.

Лёхаў канцэртны касцюм амаль не пацярпеў — наш галоўны герой адзеты зусім не ў шырокія чорныя нагавіцы ды не ў бліскучы канцэртны пінжак з кацялком на галаве. Iмідж рок-музыкі — гэта звычайныя джынсы ды чорная цішотка. З большага абтросшы пыл з адзення, Лёха тут жа бярэ гітару і аб’яўляе ў мікрафон, што, маўляў вось яна — доля музыканта — пакуль сам не зробіш, ніхто і не парупіцца.

Публіка недаўменна пераглядаецца, але з сентэнцыяй моўчкі пагаджаецца — што рабіць, шоу ёсць шоу. Выходзяць музыкі Лёхавага гурта і бадзёра ўдараюць па струнах ды бубнах. Першая кампазіцыя сыграна ўдала. На сцэне ў каляровых промнях з’яўляюцца невялікія дымавыя хвалі і крышачку пахне палёнай ізаляцыйнай стужкай. Але ніхто на гэта не звяртае ўвагі — пачынаецца другая кампазіцыя. Бліжэй да коды дым на сцэне адчуваецца ўжо больш істотна, а смурод ад падпаленай пластмасы спрабуе збіць з нармальнага ўспрымання рэчаіснасці.

Як толькі пачынаецца трэцяя кампазіцыя, наш прыўкрасны сафіт, відаць вырашыўшы да канца адыграць галоўную ролю ў гэтым перформансе, выдае гучны пляскач і моцную ўспышку, пасля чаго зала адразу ж паглыбляецца ў абсалютную цемру. Хтосьці з супрацоўнікаў кінатэатра, падсвечваючы запалкамі сабе пад ногі, бяжыць да рубільніка і... Шоу зноў працягваецца, шаноўнае спадарства! Праўда ўжо не ў каляровых промнях падступнага сафіта, а пры ўключаных звычайных лямпах сцэны.

Праграма аднаўляецца з новай сілай. Аўтарскія песні разбаўляюцца парай класічных блюзаў ды рок-н-ролаў, а напрыканцы гучыць рок-балада. Першы самастойны канцэрт адыграны! Музыкі «Blues Of The Misty Моrning» пакідаюць сцэну. На іхняе месца выходзяць мэтры — гурт «Брама».

Месца за пультам займае іхні ўласны рэжысёр Лабус. А ўладальнік камплекта апаратуры і пратэжэ Гулі Шлоймана Віталя (па сумяшчальніцтву ён жа гукарэжысёр Лёхавага выступу), вызваліўшыся ад працы, вырашае выпіць чагосьці з моцных напояў. Што рабіць яму катэгарычна забараняецца з нагоды непрадказальных паводзінаў. У выніку Лёху даводзіцца лавіць Віталю ў самых нечаканых месцах кінатэатра, таму што той канчаткова губляе галаву ад недзе набытай і ўжытай вадкасці і з цяжкасцю разумее, дзе ўвогуле знаходзіцца.

Зала ў гэты час адрываецца пад музыку «Брамы»: людзі танчаць і каля сваіх месцаў і перад сцэнай. Публіка ўзрушана! Купка маладых дзяўчат у эк­стравагантных адзеннях танчыць прама перад вакалістам і разам з ім спявае, ведаючы словы амаль усіх песень. Здаецца, што сваёй энергіяй яны разам з музыкамі зараджаюць усю астатнюю залу. Больш за гадзіну «Брама» без перапынку выдае свае хіты. А пасля канцэрта народ яшчэ з хвілін сорак збірае аўтографы ва ўдзельнікаў.

Тут жа да Лёхі падыходзяць загадчык аддзела культуры Павароцін разам з дырэктарам Дома культуры Дамінжанкам і кажуць: «Канцэрт выдатны! А ці не зайграць табе і тваім сябрам на раённым мерапрыемстве, якое адбудзецца праз месяц на адкрытай пляцоўцы?!»

Гэта перамога! Нават кіраўнікі мясцовай сферы культуры ў захапленні ад канцэрта! Вы хацелі выдатны перадвыбарны канцэрт? Вось, атрымайце, калі ласка! Усё прайшло супер! Усё атрымалася! Эйфарыя!

Яна ж, у сэнсе эйфарыя, цягнецца з вечара пятніцы, калі адбыўся канцэрт, да сямі гадзін раніцы панядзелка, калі загадчыка аддзела культуры разам з дырэктарам Дома культуры тэрмінова выклікаюць у райвыканкам.

Дырэктара Дамінжанку звальняюць адразу, а загадчык Павароцін яшчэ пэўны час змагаецца за сваё працоўнае месца — пры сувязях, набытых за дзесяцігоддзі, не так проста «скалупнуць» яго з пасады. Аказваецца, на пятнічны канцэрт прыходзіла нейкая ідэялагічная грымза і выгледзела ў кагосьці ці то з публікі, ці то з удзельнікаў падазроную сімволіку напярэдадні прэзідэнцкіх выбараў. Магчыма, гэта была пікантная татушка ў адной з танцоўшчыц пад сцэнай, якая выпадкова адкрылася для непажаданых назіральнікаў? Ці стужка з падазронымі колерамі ў іншай дзяўчынкі на валасах? Уяўляеце, да чаго дайшоў прагрэс палітычнай думкі таго самага «афіцыйнага боку»— аказваецца, ёсць небяспечныя для народа колеры!

Карацей кажучы, ідэалагічная віжоўка (як пасля высветлілася — прозвішча яе было Дзяржынская і, што самае цікавае, мужа яе звалі Фелікс) выкрывае сапраўднае злачынства дзяржаўнага ўзроўню — рок-канцэрт у мястэчку Ранак-Туманны! Зразумела, што абсалютна выпадкова яна адразу пасля выбараў ідзе на павышэнне па службовай ідэалагічнай лесвіцы, а яе муж займае месца кіраўніка ў пэўных органах.

Ад такіх супадзенняў па-сапраўднаму гідка на душы. Таму што пацярпелыя ад гэтай гісторыі — і загадчык аддзела культуры, і яго калега — нармальныя, слушныя кіраўнікі, якія працавалі ўсё жыццё, дзясяткі гадоў, на сваіх месцах і досвед іхні пераацаніць немагчыма.

Перамены патрэбныя, нават неабходныя! Але абставіны з гэтымі пераменамі складаюцца не на карысць спецыялістам і проста добрым людзям.

Атрымліваецца, што незразумелы каламутны вецер прыносіць усё выкінутае смецце назад?

Х

З гэтым усё ж не хочацца мірыцца. Неяк не па-чалавечы ўсё складаецца. I вось з Санем (тым самым, што дапамагаў перавозіць гару металалома перад канцэртам з «Брамай»), са сваім сябрам і аднагрупнікам, які сядзіць зараз за стырном, Лёха едзе ў напрамку да вёскі Галаўлічы, дзе размяшчаецца выбарчы ўчастак № 13. Сёння ў краiне свята — дзень выбараў.

Яшчэ ўчора і пазаўчора, праз дапамогу Апгрэйдзера і Гулі Шлоймана, «Blues Of The Misty Моrning» сыгралі наступныя два канцэрты, пасля незабыўнага канцэрта з «Брамай». З выдатным складам ужо іншых гасцей на адной сцэ­не — знакамітых і аўтарытэтных, нават міжнародна вядомых артыстаў: гуртоў «Elfs Come Look», «Вежа», «Boгdeau Cotes de Castillon Louгd Blues» («Цяжкі Блюз ад Бардо Кот дэ Кастыльён»).

Канцэрт учорашні прайшоў проста на вышэйшым узроўні — у выдатнай канцэртнай зале абласнога цэнтра, дзе не было заўважана ніводнага пагона; пры наяўнасці дастатковай колькасці гледачоў, што пратанчылі ўвесь канцэрт перад сцэнай; з прадстаўнікамі прэсы і здымачнай групай, якія зафіксавалі і канцэрт і паслявыступовыя інтэрв’ю.

А вось пазаўчорашні канцэрт меўся правесціся на ўласным участку Лёхавага прыватнага дома за пяцьдзясят кіламетраў ад абласнога цэнтра на захад. У выніку гледачы хаваліся па кустах, а замест здымачнай групы, хроніку на службовую камеру здымаў судмедэксперт мясцовага аддзела.

Пасля выдатнага для гледачоў і нязручнага для ўладаў канцэрта разам з «Брамай», ніхто з афіцыйнага боку не дазволіў падчас перадвыбарчай кампаніі арганізаваць у межах раёна яшчэ адно такое сумнеўнае мерапрыемства, як рок-канцэрт. Таму і вырашылі самі пабудаваць сцэну і сваімі сіламі зладзіць выступленне. А што ж тут такога? Маем права у сябе дома рабіць, што пажадаем! Сцэна на Лёхавым двары атрымалася шыкоўная. Шырокая, высокая, накрытая на выпадак дажджу, абсталяваная панарамай і маніторамі ад Гулі Шлоймана і з абсалютна цвярозым Віталём за вялізным мікшэрскім пультам пад асобным навесам для гукарэжысёра.

Па дарозе ў Галаўлічы, Лёха з сумнай усмешкай узгадвае, як першым замест гледачоў прыязджае ўчастковы Маньякін на матацыкле з люлькай. Маўляў, давай збірайся, трэба з’ездзіць у райаддзел! З якой нагоды не тлумачыць, толькі паўтарае, што начальства выклікае. Кажа, там такое музычнае шоу — ты не ўяўляеш!

Лёха і сапраўды збіраецца, якзаконапаслухмяны грамадзянін. Але ў апошні момант нешта грукае ўсё ж у галаву: навошта і куды ён павінен ехаць? Участковаму Лёха так і гаворыць: выбачаюся, маўляў, давайце я заўтра пад’еду — забыўся, што трэба важныя справы дарабіць! А справы і сапраўды важныя, неабходна гасцей з Мінска сустракаць. Гуля Шлойман абы-каго не параіць — паважаныя артысты з хвіліны на хвіліну павінны прыехаць. Ды і мясцовыя гледачы вось-вось пачнуць падыходзіць.

Участковы Маньякін з’язджае раззлаваны. Праз пятнаццаць хвілін пасля яго ад’езду з’яўляецца намеснік па палітычнай частцы спадар Бадэн. Ён настойліва, але вельмі спакойна, просіць Лёху праехаць з ім разам. А Лёху за­раз ужо прынцыпова нельга пагаджацца! Тым больш, што прыехала першая машына са сталічнымі музыкантамі ды з’явілася некалькі чалавек з першых мясцовых наведнікаў.

Пасля спакойнага ад’езду ўраўнаважанага Бадэна, у хуткім часе з’яўляецца разнерваваны начальнік раённага аддзела па прозвішчу Першамайскі (ці гэта ягоным іменем потым назвалі абласную ўстанову ці наадварот — ён сам узяў сабе прозвішча ад назвы тамтэйшага аддзела (кшталту, «як карабель назавеш...»), — пакуль яшчэ высвятляецца гісторыкамі). А неўзабаве вакол участ­ка незаўважна матэрыялізуюцца і Маньякін, і Бадэн, і сусед Лёхі па дзяцінству Мойша Кронберг (які не так даўно атрымаў пагоны старэйшага лейтэнанта ды ўсімі сіламі імкнецца адзначыцца перад начальствам), і судмедэксперт, ды шмат яшчэ якіх «пагонаў». Машыны з музыкантамі пад’язджаюць адна за адной. Судмедэксперт усё фіксуе на камеру.

Першамайскі адкрыта кажа, што не дасць правесці канцэрт на Лёхавым участку. А каб разагнаць публіку — ён нібыта вымушаны зараз выклікаць АМАП (быццам бы падраздзяленне сядзіць у аўтобусе дзесьці побач і чакае толькі каманды на выезд). «Я сам сабе адарву пагон і скажу, што гэта вы мне адарвалі» — сумленны афіцэр раскрывае прафесійныя сакрэты дзеянняў сілавых структураў у экстрэмальных умовах. Таямніцы яго прафесіі толькі раздражняюць патэнцыйную публіку. Натоўп, які складаюць у большасці жанчыны, пачынае сварыцца з афіцэрам, маўляў, чаму ён забараняе ў прыватным сектары, на ўласнай зямлі ўладальніка, правесці тое, што лічыць патрэбным гаспадар? Афіцэр спрабуе выкруціцца і нясе ахінею. Відаць, па яго думках, яна (ахінея) — апошні сродак на выратаванне. Але гэты сродак у дадзеным канкрэтным выпадку не надта і выратоўвае.

На ўчастку з’яўляецца спантанны ініцыятар Лёхавай бурнай дзейнасці — намеснік старшыні райвыканкама па прозвішчы Ленінскі. Той самы, які не так даўно прапанаваў Лёху паўдзельнічаць у перадвыбарнай кампаніі. Публіка і сталічныя госці з цікавасцю назіраюць за разгортваннем падзей.

На Лёхавым участку назбіралася нямалая колькасць тэхнікі. Чатыры машыны з мінскімі нумарамі побач са сцэнай. «Уазікі» розных колераў са спецнумарамі — ад зялёнага да жоўтага з палосамі па баках, як жукі, абляпляюць узгорак перад заездам на падворак. Асоба каўказскай нацыянальнасці па імені Мустафа, каларытны вусаты мужчына гадоў сарака пяці, прыганяе свой бус-шапік (даведаўшыся, што будзе шмат народу і можна будзе пагандляваць шашлыкамі), чым раз’юшвае людзей у пагонах самага ніжэйшага рангу. Яны не даюць беднаму гандляру нават блізка пад’ехаць да плоту, які агароджвае Лёхаў двор. Для пачатку прабіваюць Мустафу кола, а потым ледзь не за грудкі выцягваюць яго з кабіны і з пагрозамі пачынаюць тлумачыць, чаму яму нельга тут знаходзіцца. Паколькі гэта таксама службовая ахінея, Мустафа нічога не разумее, але вымушаны з’ехаць моцна пакрыўджаны і расстроены.

Ён не выпадкова патрапіў да Лёхавага дома. Гэтаму спрыяе цікавая перадгісторыя. Справа ў тым, што нешматлікая дыяспара каўказцаў, якая воляй лёсу сфармавалася ў мястэчку Ранак-Туманны, напярэдадні выбараў сама праяўляе ініцыятыву і нечакана запрашае вядомага ўжо нам персанажа па мянушцы Апгрэйдзер да сябе ў госці. Апгрэйдзер з’яўляецца каардынатарам каманды незалежных назіральнікаў ад розных арганізацый па ранак-туманаўскім раёне. Захоўваючы свае традыцыі — і патрыархата, і абмеркавання агульных праблем грамадой, — каўказцы вызначаюцца, на якім баку яны хацелі б застацца. I бок гэты апынаецца бокам Апгрэйдзера.

Калі Апгрэйдзер прыязджае да месца сустрэчы, да крамы аднаго з землякоў Мустафы, унутры ўжо вызвалена месца пад вялізны стол, які ломіцца ад каўказскіх страваў і напояў. Дзверы тут жа зачыняюцца знутры, Апгрэйдзе­ра садзяць на ганаровае месца побач з аксакалам. Аксакал паказвае рукой на маладога чалавека, які сядзіць непадалёк, дазваляючы яму сказаць тост. «Шьто я хацель бі сказат? Мі аказалісь далэко ат Родіна, далэко ат наша зэмля. Но наша втарая Родіна стала здэсь і эта зэмля нас прыняла, дала нам вазможьнаст жыць і работаць, лечыць наші раны і учыць нашіх дэтей. Спасіба этай зэмле, спасіба людзям, каторые прынялі нас! Так выпем жэ за самастыйнаст Беларусі!»

Наступае кароткая паўза і раптам аксакал папраўляе выступоўцу:

«Нэ самастыйнаст, а нэзалэжнаст...»

ХІ

Пад’язджаючы да Галаўлічаў, Лёха ўспамінае яшчэ шмат эпізодаў тога незабыўнага дня, вартых Галівудскай экранізацыі. Калі Мустафу ўжо прагналі людзі ў пагонах, а эстафету спрэчкі з Першамайскім перахапляюць выкладчыцы музычнай школы (дзе Лёха працуе выкладчыкам гітары), раптам увесь праём Лёхавых варотаў займае вялізны чырвоны аўтамабіль і на двор, прама да сцэны, пад’язджае пажарны разліку поўным складзе.

Можа гэта падалося б нечаканым і незразумелым у любой іншай краіне, але не ў той, дзе размяшчэнне на шахматнай дошцы ці стан планет на арбіце Сонца выклікае пачуццё страху ў маладых матуль. Такая нацыянальная асаблівасць — у гэтай, асобна ўзятай краіне, пажарнікі прыязджаюць, каб адмяняць масавыя мерапрыемствы. Прыкладаў хапае: фестываль чэшскага дакументальнага кіно, штогодні фестываль «Рок-каранацыя», канцэрты, спектаклі ды шматлікія іншыя мерапрыемствы ў сталіцы.

Але ў Ранку-Туманным схема не спрацоўвае — ці то занадта рана прыехалі, ці то туман апынаецца празмерна густым. А на самой справе выпадкова выяўляецца такі момант, як «чалавечы фактар». Які толькі пацвярджае сентэнцыю, што ўсё на свеце адбываецца не выпадкова: камандзірам пажарнага экіпажа — па супадзенні разам узятых зорачак на ўсіх пагонах, што зляцеліся на звон Лёхавай гітары, апынаецца яго былы вучань па музычнай школе.

Камандзір па-дзелавому абыходзіць сілавы кабель, што ляжыць у траве, правярае яго якасць. Потым падыходзіць да Лёхі і ціха кажа: «Уладзіміравіч, што яны ад Вас хочаць? Задзяўблі, тэлефануюць нашаму начальніку і даюць загад — маўляў, едзьце, адключыце электрычнасць. У вас усё ў парадку? Я і сам бачу, што ўсё ў парадку! Мы паехалі, таму што гэта не наша справа. А са сваім начальствам я сам разбяруся...»

Пажарнікі з'язджаюць. I гэта становіцца трывожным сігналам для Першамайскага разам з Ленінскім. Апошні падыходзіць да Лёхі і кажа: «Пракурор хоча з табой пагаварыць. Яго сюды запрасіць, ці сустрэнемся ў мяне ў кабінеце?»

Кабінет недалёка, у суседнім будынку. А пракурор Лёху ўзгадваецца ў просценькім савецкім трыко з булкамі на каленях. Ляжыць у ложку, на другім яру­се, з падручнікам па юрыспрудэнцыі ў руках. Ложак знаходзіцца ў інтэрнаце юрфака БДУ на колішняй вуліцы Машэрава. Лёха ў гасцях у свайго знаёмага Боба, які жыве разам з пракурорам у адным пакоі. З таго часу прайшло каля пятнаццаці гадоў.

У кабінеце намесніка, пракурор стараецца не глядзець Лёху ў вочы. Ён зачытвае папярэджанне па справе арганізацыі несанкцыянаванага масавага мерапрыемства. Намеснік старшыні побач спрабуе выглядаць зацікаўлена і бадзёра, але адразу відаць, што ён хавае трывогу і нервуецца. Калі пракурор кажа, што патрэбны два сведкі, каб пры іх зачытаць папярэджанне для Лёхі, намеснік хутка скача на калідор і тут жа, амаль за карак, прыцягвае двух супрацоўнікаў суседняга аддзела. Адзін з іх — Лёхаў сусед па агародзе — вылупіўшы вочы напалохана пераасэнсоўвае, як з яго асабіста (раз!), яго калегі па кабінеце (два!) і намесніка старшыні (тры!), імгненна зрабілі рэпрэсіўную «тройку».

Лёху таксама трывожна і неспакойна, ён таксама перажывае. Прынамсі, з той нагоды, ці зможа ён пакінуць гэты кабінет без затрымання? Але ўсё ўрэшце рэшт абыходзіцца — хутка вярнуўшыся на свой участак, музыкант сустракае сапраўдны прывітальны шквал ад тых, хто заставаўся ў яго дома. Сярод іх, зразумела, хапала і песімістычна настроеных, хто вельмі сумняваўся, што Лёху ўдасца пабачыць ў бліжэйшыя тыдні два.

А гасцей як шмат назбіралася! Да гаспадара адразу даходзяць чуткі, што Першамайскі пайшоў на кампраміс: на сцэне граць нельга, а ў хаце — калі ласка! Якраз тыя людзі, хто не пабаяліся застацца, набіваюцца ў хату, а музыкі лупяць у бубны!

Што тут адбываецца — падобна на сапраўдную вакханалію! У расчыненыя наросхрыст дзьверы заходзяць усе, хто жадае — у большасці, абсалютна незнаёмыя Лёху людзі. У зале іграюць музыкі, ды яшчэ як граюць! Перад імправізаванай сцэнай сядзяць дзеці, адразу за імі стаіць сцяна натоўпу.

Па ўсяму ўчастку звонку ўладкаваліся людзі — хто стаіць вакол імправізаваных столікаў з бярозавых чурачак, хто сядзіць кружком на траве побач з яблынямі ды слівамі. Яны ці ўжо былі на выступленнях, ці слухаюць праз расчыненыя вокны, ці яшчэ рыхтуюцца патрапіць унутр, на канцэрт. Людзі наліваюць сабе ў кілішкі і філіжанкі тое, што лічаць патрэбным, і што самае галоўнае — што не забаронена законам. Вось якія законапаслухмяныя і дысцыплінаваныя госці!

Перад лазняй утварылася альтэрнатыўная сцэна — там басіст «Bordeau Cotes de Castillon Lourd Blues» пад акампанемент баяна распачынае канцэрт у стылі гарадскога фальклора, шансона, прыпевак, піянерскіх блатных ды бог ведае яшчэ якіх песень. Народ, што вырваўся з аднаго канцэрта ў душным памяшканні, з задавальненнем удзельнічае ў другім — на свежым паветры, спяваючы разам з салістам.

У Ранку-Туманным яшчэ і праз шмат дзясяткаў гадоў узгадваюць, як тыя ці іншыя зоркі калісьці начавалі ў іх па хатах. А дзяўчаты вымушаны нават за­раз адбівацца ад сваіх былых кавалераў, а цяпер ужо разважлівых і сталых мужоў, якія ўсё дапытваюцца, з кім гэта іхнія пасіі фатаграфаваліся з такімі мілымі ўсмешкамі? I галоўнае, калі паспелі?

XII

Вось, нарэшце і дарожны знак з надпісам «Галаўлічы». Саня за стырном жартуе, маўляў, ці чакае іх хто-небудзь тут? Лёха павінен працаваць на выбарчым участку № 13 у якасці незалежнага назіральніка. Участак знаходзіцца ў Доме культуры, які шмат гадоў таму будаваўся пад кіраўніцтвам спадара Павароціна.

Саня па старой памяці яму дапамагае. Сябры першы раз прыязджалі сюды на пачатку перадвыбарнага марафона, калі адкрылася датэрміновае галасаванне. Тады Лёха ўжо пазнаёміўся з камісіяй, яе старшынёй і намеснікам старшыні. На выбарчым участку № 13 было ўсё проста: сябры камісіі — жанчыны з калгаснай канторы — з бухгалтэрыі, з адзела кадраў, з прыёмнай, карацей тыя, хто піша, чытае і лічыць у адпаведнасці са сваёй непасрэднай працай; мужчыны кшталту галоўнага інжынера, галоўнага энергетыка — з тых, у чыім падначаленні знаходзяцца жанчыны, што ўмеюць уважліва чытаць, прыгожа пісаць і пералічваць усё, што неабходна, не ўдаваючыся ў кантэкст. Лёха не запомніў іхнія імёны, акрамя Тамары з калгаснай бухгалтэрыі. Старшыня камісіі — выкладчык працоўнага навучання мясцовай школы (па-простаму «трудавік» па прозвішчы Мураш), яго намесніца — выкладчык матэматыкі з той жа школы (па супадзенні жонка «трудавіка» і па мянушцы Мурашыха).

На пасаду старшыні выбарчай камісіі не патрэбныя рамантыкі, занадтыя інтэлектуалы, кшталту выкладчыка гісторыі з іхняй жа школы. Вось гэтаму неўтаймаванаму нешта ўвесь час патрэбна больш за іншых. То ён анулюе вынікі мясцовых выбараў, то ён крытычныя артыкулы піша і ўступае ў нейкія незразумелыя асацыяцыі журналістаў, то публічна не падтрымлівае афіцыйны бок у пэўных ініцыятывах кшталту рэферэндумаў.

Да яго якраз Лёха з Санем і накіроўваюцца перад тым, як патрапіць на выбарчы ўчастак. Васіль Авер'янавіч з радасцю прымае гасцей і нават накрывае стол — маўляў, паспеем да пачатку «кампаніі» (так Авер'янавіч называе непасрэдна сам дзень выбараў, які сёння зраніцы і наступіў). Лёха заручаецца абяцаннем свайго сталага таварыша дапамагчы ў справах складаных бюракратычных умоўнасцяў, калі такія ўзнікнуць. Забягаючы наперад — як у ваду глядзіць.

А вось і сам участак. Жанчыны з канторы стрымана вітаюцца і падазрона паглядаюць на Лёхаву вялікую торбу, што вісіць на ягоным плячы: кожны раз з ёй прыязджае — што там можа быць? Што ён там хавае? Фотаапарат? Відэакамеру? Дыктафон? Магнітафон? Ці ўсё разам? Мураш мітусіцца каля скрыні для выязнога галасавання. Хоць выглядае канструкцыя не надта цывільна — збітая з фанеры і пафарбаваная «нітрай», але апячатаная вельмі сур'ёзнай пломбай. Лёха вітаецца са старшынёй і просіць, каб яго ўзялі ў машыну, калі паедуць да выбаршчыкаў, якія будуць галасаваць на даму, адпаведна загадзя пададзеным заявам. Мураш косіцца на Лёхаву торбу і, хітра ўсміхаючыся, ківае галавой.

Не паспявае Лёха азірнуцца, як праз хвілін пятнаццаць-дваццаць высвятляецца, што старшыня камісіі незаўважна з'ехаў, прыхапіўшы сваю тумбу — то бок адну са скрыняў для датэрміновага галасавання. Другая скрыня паехала з галоўным заатэхнікам калгаса і яго камандай па іншым маршруце. Калі Лёха нарэшце ўсведамляе, што яго банальна «кінулі», яму падаецца, што сябры камісіі (дакладней «сяброўкі») — тыя, што застаюцца на ўчастку, — перашэптваюцца і, паглядаючы ў яго бок, ціха пасмейваюцца. Назіральніку трэба адпавядаць свайму статусу, таму Лёха робіць выгляд, што ён нічога не заўважае і спакойна ідзе да выйсця.

Саня спіць у машыне і ўскоквае, як толькі грукае дзверца: «Куды ехаць?». «Па навакольных вёсках!» — Лёхаў голас узрушаны, і сам ён адчувае нейкае незразумелае хваляванне. Пагоня? За кім? Навошта? У якую гульню ён увязваецца? Каго ён збіраецца даганяць?

Узнімаючы аграмадны слуп пылу пасярод поля, старэнькі «Фальсваген» з кіроўцам і пасажырам амаль наўздагад знаходзіць купку перакошаных вясковых хат, зарослых каравымі перакручанымі дрэвамі недагледжаных садоў. На адзінай вуліцы першай вёскі пуста і знайсці хоць кагосьці, каб спытацца пра загадкава зніклую камісію, праблематычна. Нарэшце на вочы вандроўнікаў трапляецца стары, апрануты не па надвор'і цёпла (запыленыя кірзавыя боты, ватнік у плямах, пакамечаная шапка-вушанка), які павольна выходзіць з прыдарожных кустоў.

Лёха наіўна спадзяецца, што зараз хутка праясніць сітуацыю, спытаўшыся, ці не прыязджала машына з тумбай для галасавання? Атрымліваецца наадварот — становішча яшчэ больш заблытваецца, таму што сталы жыхар пачынае расказваць пра некалькі камісій. Лёха і Саня ўважліва слухаюць і ніяк не могуць зразумець логіку паважанага вяскоўца. Пакуль не пытаюцца, як даўно былі гэтыя камісіі? Высвятляецца, што першая камісія была на пачатку года і яшчэ дзве камісіі наведвалі вёску два ці тры гады таму. Пра тое, што зараз выбары, ён першы раз чуе, а яго нешматлікія суседзі і сваякі таксама не ведаюць ні пра выбарчую кампанію, ні пра арганізацыі, з ёй звязаныя.

Зніклая камісія праз нейкі час выпадкова знаходзіцца ў трэцяй па ліку вёсцы, якую наведваюць шукальнікі. Вёска больш-менш вялікая па колькасці насельніцтва, а дамы выглядаюць трывалымі і дагледжанымі. Сябры спыняюцца каля вясковай студні, каб набраць вады і раптам заўважаюць працэсію, што лянотна рушыць на пачатку вуліцы. Чамусьці здалёк яна нагадвае нейкі дзіўны хросны ход: наперадзе, як святар, рушыць кіраўнік, а за ім павольна цягнецца купка жанчын-верніц.

Заўважыўшы Саню і Лёху, жанчыны раптам перастаюць усміхацца і перагаворвацца паміж сабой, а кіраўнік распраўляе спіну, надзімае грудзі і рушыць прама на непажаданых гасцей, нібыта певень, які рыхтуецца да бойкі з супернікам. Лёха ветліва і далікатна, па справе пытаецца, ці можна яму далучыцца да камісіі? Чым абяззбройвае кампанію — магчыма, яны меркавалі, што назіральнік будзе зараз сварыцца — чаму, маўляў, без яго з'ехалі? Дарэчы, у хуткім часе высвятляецца, што ўзначальвае гэты спецатрад па зборы подпісаў Іван Рычардавіч, галоўны заатэхнік калгаса.

У кожнай хаце, куды заходзіць камісія, назіраюцца цалкам фармальныя дзеянні. То старая гаспадыня не можа знайсці свой пашпарт і галасаванне адбываецца без уліку яе дадзеных (маўляў, потым запішам). У наступнай ха­це хтосьці спіць мярцвяцкім сном і за яго распісваюцца іншыя сваякі. Хтосьці з'ехаў у горад і за яго ўвогуле распісваюцца самі сябры камісіі. Лёха адзначае для сябе гэтыя хібы, але разумее, што калі складаць пратаколы, то рабіць гэ­та трэба было б на кожнага выбаршчыка. Хутчэй за ўсё, выглядала б тое, як дробны паклёп, і камісія не прыняла б такія кляўзы да разгляду.

Мабільнай сувязі ні ў кога няма, а неабходна ў прызначаны час па тэлефоне звязвацца з кіраўніком раённай выбарчай камісіі і рабіць справаздачу — колькі людзей прагаласавала. На ўсю вёску два хатніх тэлефоны — адзін на самым ускрайку — да яго яшчэ вельмі далёка ісці. А другі побач, у наступнай хаце. I хоць па часе яшчэ крыху ранавата званіць, варта было б скарыстацца момантам.

Пасля адмашкі правадыра, жаночы атрад паслухмяна спыняецца перад хатай, расфарбаванай у жоўты колер. Жанчыны незаўважна ўсміхаюцца і перашэптваюцца. Разам з імі, дарэчы, тут апынулася і Тамара, адзіная маладая жанчына з камісіі, з якой Лёху давялося пазнаёміцца крыху бліжэй, чым з астатнімі. Іван Рычардавіч, амаль што баявым воклічам («А, х.. з ім!»), дае зразумець, што ён прымае валявое рашэнне: «Будзем званіць ад Пятроўны!» Рычардавіч асмялеў і не выглядае ўжо насцярожаным (бо адзіны чужынец у іхняй кампаніі — назіральнік — не суне нос куды не трэба, нічога не запісвае, лішніх пытанняў не задае, паводзіцца прыстойна ды і выглядае гэты інтэлігент, шчыра сказаць, неяк крыху разгублена).

Па ходзе руху нейкім незразумелым чынам адбываецца так, што адказны за збор подпісаў Іван Рычардавіч на вачах усёй камісіі пачынае ўсё больш хістацца з боку ў бок і спатыкацца аб нябачныя нікому купіны на дарозе... Мова яго запавольваецца, язык не слухаецца і ўвесь час даводзіцца перапытваць, што ён балбоча, якія ці сам сабе, ці камусьці іншаму аддае загады. Што на яго ўплывае, незразумела — ці гэта астаткавы сіндром, ці спякота, альбо ён зараз, падчас руху штосьці ўжывае? Тога ніхто не бачыць: магчыма, у яго ў кішэні знаходзіцца нейкая пляшачка, а можа быць, яго цішком частуюць па хатах — гэта застаецца таямніцай.

ХІІІ

«Так! Прагаласавалі 26 чалавек!» — крычыць Іван Рычардавіч амаль што цвярозым голасам у слухаўку тэлефона пенсіянеркі Пятроўны з жоўтага вясковага дома. Лёха невядома для чаго пазначае гэтую лічбу сабе ў нататнік. Настрой ствараецца дзеяннямі. А дзеянні пакуль зусім запаволеныя — чарапашы рух уздоўж вясковых хат разам з выязной камісіяй і сустрэчы з выбаршчыкамі пад суправаджэнне вымучаных вясковых жартаў. Стан ляноты разам з нейкай далёкай трывогай.

У наступнай хаце пры размове сяброў камісіі выпадкова агучваецца яшчэ адна лічба: колькасць чалавек, якія павінны прагаласаваць — 42. Пакуль Іван Рычардавіч размаўляе з гаспадаром хаты, усе сябры камісіі стомлена чакаюць, калі іхні кіраўнік высветліць нейкае важнае пытанне. Тамара трымае пачак бюлетэняў. Лёха падыходзіць, ветліва ўсміхаецца і кажа: «Прабачце, а можна мне пералічыць бюлетэні?» Тамара зачаравана глядзіць на Лёху і павольна працягвае яму пачак.

У гэты момант у пярэднім пакоі вясковай хаты, прама насупраць абразоў, прыкрытых пыльнымі рушнікамі, адбываецца цуд: Іван Рычардавіч у адно імгненне цверазее і пачынае за Лёхавай спінай рабіць натуральны магічны рытуал.

Іван Рычардавіч ашалела круціць пальцам каля скроні, з неверагоднай хуткасцю імітуе моцныя ўдары па сваёй галаве, умольна працягвае рукі да Тамары і ў роспачы матляе галавой, потым зноў пачынае энергічна круціць пальцам каля скроні і знакамі моліць Тамару забраць бюлетэні. Усё гэта адбы­ваецца нібыта з выключаным гукам, пакуль незалежны назіральнік ад Хельсінскага камітэта па абароне правоў чалавека Аляксей Уладзіміравіч Барысевіч пералічвае бюлетэні. Яго постаць раптам становіцца ў вачах навакольных людзей злавеснай і падступнай. Асоба назіральніка нібыта набывае нейкую небяспечную для вясковых жыхароў значнасць, загадкавую лёсавызначальную сутнасць, але якая ў стане моцна напалохаць.

Бедная Тамара, вельмі стомленая доўгімі пераходамі ды пакутлівым папярэднім працэсам збору подпісаў, павольна пачынае здагадвацца, што па меркаванні Івана Рычардавіча, адбылася нейкая катастрофа. Але якая менавіта, яна не дужа разумее. І ад гэтага становішча яшчэ больш жахлівае. Твар жанчыны бялее, здольнасць рухацца раптам губляецца — яна стаіць нерухома, цела яе нібыта паралізаванае. Шырока адкрытымі вачыма яна глядзіць на Івана Рычардавіча і не можа варухнуць нават рукой.

Лёха, пералічыўшы бюлетэні, высвятляе, што чыстых бланкаў амаль што на паўсотні болей, чым заяваў ад выбаршчыкаў, якія з паважлівых прычынаў пажадалі галасаваць у сябе дома. Гэта вельмі сур'ёзнае парушэнне. Гэта падтасоўка і маніпуляцыі з дакументамі дзяржаўнай важнасці. Той выпадак, калі без усякага кантролю можна каму заўгодна запоўніць гэтыя дакументы любымі зручнымі дадзенымі і ўкінуць у скрыню, якая будзе адчынена сёння ўвечары, і яе змесціва змяшаецца з тысячай іншых бюлетэняў.

Сцэна поўнай цішыні і нерухомых постацяў магла быць цалкам тэатральнай, калі б усё гэта не адбывалася на самой справе. Лёха адчувае няёмкасць ад таго, што вымушаны парушыць шматзначную нямую сцэну, вартую лепшых тэатраў свету. Ён кладзе на край стала выпадкова рассакрэчаныя дакументы, якія ў адзін момант страцілі сваю стратэгічную моц і падаюцца зараз пачкам непатрэбнай нікому макулатуры. Назіральнік дзякуе за супрацу і выходзіць на вуліцу.

Ад адчування сваёй адзіноты, супрацьстаяння з усім светам, Лёху пачынае калаціць. Калі з усіх бакоў цябе разглядаюць, як нейкага шпега, здрадніка, падазронага тыпа, якому трэба больш за іншых. Калі ніхто не думае пра законнасць (ну, хоць бы ў якім выглядзе яна ж павінна быць?), пра канстытуцыйны парадак, які зараз падаецца пустым гукам, пра тое, што ў адных сваё меркаванне, у іншых другое. Трываць гэта вельмі цяжка. З хаты далятаюць першыя гукі: Іван Рычардавіч нягучна, але вельмі злосна лае Тамару, а ў адказ чутныя толькі хліпанні. Чым ёй дапамагчы? Нічым... Яна сама ні ў якім разе не пойдзе на кантакт пры сябрах камісіі ды пры аднавяскоўцах.

Адшукаўшы Саню, які мірна спіць у машыне, Лёха просіць завезці да Васіля Авер'янавіча ў Галаўлічы. Па прыездзе гасцей гаспадар без лішніх пытанняў ставіць на стол пляшку самаробнага моцнага напою, падсоўвае бліжэй чугунок толькі што зваранай бульбы. Падклаўшы ў талерку хатніх гуркоў і памідораў, наразае хлеба ды сала. Што здарылася, не пытаецца, пакуль не выпіваюць па першай. Лёху не «адпускае» — нейкая існасць нібыта сціскае грудзі, трывога пераходзіць у стан звычайнага, заўсёднага пачуцця, якое суправаджае паўсюль і не знікае ні на секунду.

Васіль Авер'янавіч дапамагае скласці пратакол, улічваючы ўсе бюракратычныя акалічнасці. Асноўны пункт парушэння пад нумарам 1 — наяўнасць у выязной камісіі неадпаведнай колькасці чыстых бланкаў для галасавання, кожны з якіх ўяўляе сабой найважнейшы дакумент строгай справаздачнасці. Бланкаў павінна быць роўна столькі, колькі пададзена заяваў для галасавання дома. У гэтым пытанні, як вядома, адказныя асобы праявілі такую вольнасць, што бюлетэняў хапіла б і на ўсю вёску па другім крузе.

У пунктах пратакола №2 і №3 пералічваюцца яшчэ некаторыя парушэнні: калі хто галасаваў без пашпарта, ці калі галасавалі за выбаршчыка іншыя людзі. Як дадатак для зафіксаванага асноўнага грубага парушэння, гэтыя пункты таксама набываюць важнае значэнне.

XIV

Торба на плячы з часам сапраўды пачынае аказваць магічнае дзеянне. Што яна памалу, як магніт, прыцягвае невядомыя сілы — гэта факт. Лёха хвілін дзесяць-пятнаццаць стаіць недалёка ад выбарчага ўчастка. Сказаць па шчырасці, ён не ведае, што рабіць. З паўгадзіны таму ён заходзіў на ўчастак, без справы, проста пабачыць рэакцыю людзей. Відовішча, як і меркавалася, было псіхалагічна цяжкім.

На той момант, якраз вярнулася выязная камісія пад кіраўніцтвам Iвана Рычардавіча. Яны нарэшце адолелі ўвесь шлях да канца вуліцы ў суседняй вёсцы, той самай, дзе Лёха пералічыў бюлетэні і пазней склаў пратакол. Але гэты шлях апынаецца цяжкім выпрабаваннем для сябраў камісіі і асабліва для Тамары.

Прычынай, прадказальна, становіцца абстынентны сіндром і дэструктыўна-арганічныя працэсы разам з псіхапаталагічнымі. Iншымi словамі, Iван Рычардавіч з пахмелля, ды ўвогуле маючы неўстойлівую псіхіку, дзякуючы любові да алкаголю, «выносіць мозг» усім сваім калегам. А Тамару ўганяе ў стан та­кой дэпрэсіі, што на яе шкада глядзець.

Як толькі змучаныя пілігрымы на чале з Іванам Рычардавічам пераступаюць парог выбарчага ўчастка, апошні, каму трэба і каму не трэба, распавядае пра падступнага назіральніка і няўважлівую супрацоўніцу. У збялелай, як палатно, Тамары ні арганізм, ні мозг ужо, напэўна, не ўстане трываць гэтыя здзекі. І як толькі на ўчастак заходзіць Лёха, з торбай цераз плячо, Тамара страчвае прытомнасць. Бедная жанчына павольна асядае і валіцца на падлогу прама пасярод пакоя.

Здарэнне адцягвае ўвагу усіх прысутных ад Лёхі. Жанчыны завіхаюцца вакол пацярпелай. «Хуткая дапамога» з'яўляецца аператыўна і забірае пакутніцу ў мясцовую лякарню. Іван Рычардавіч, праходзячы міма Лёхі, з нянавісцю трасе кулаком: «Ну, што? Дапрыгаўся? Ледзь на той свет не адправіў чалавека!»

Раптам на ўчастку звініць тэлефон і Мойша Кронберг, старшы лейтэнант, які прызваны забяспечваць парадак на ўчастку № 13, крычыць на ўвесь голас: «Аляксей Уладзіміравіч! Вас запрашаюць!» Лёху падаецца, што былы сусед, якога ён памятае з пялюшак, укладае нейкую нездаровую саркастычную шматзначнасць у свае словы. Але чаго толькі не напрыдумваеш падчас усяго, што адбываецца!

На сувязі старшыня выбарчай камісіі раёна: «Аляксей Уладзіміравіч! Што Вы сабе дазваляеце? Вы не ўпаўнаважаны так паступаць! Вы не мелі права пералічваць бюлетэні!..» Тэлефон знаходзіцца амаль на самым уваходзе на ўчастак. У слухаўцы траскатня і моцныя шумы. Вакол мітусня — медыцынскія супрацоўнікі, псіхічна неўраўнаважаны Іван Рычардавіч, расхваляваныя сябры камісіі, Мураш і Мурашыха, якія спадылба зыркаюць на Лёху, — усе ці то выпадкова, ці то незнарок піхаюць Лёху то пад локаць, то ў спіну, адначасова гамоняць, аб нечым перашэптваюцца, карацей, ствараюць нейкі неверагодны броўнаўскі рух.

Лёха павольна кладзе слухаўку, не кажучы ні слова ў адказ. Мойша нахабна ўсміхаецца. Ён зацягнуў свой стол на ўчастак і робіць выгляд, што зрабіў гэта, каб фліртаваць з жанчынамі з камісіі, пакуль на ўчастку няма наведнікаў. Насамрэч ён хітруе, прыкрываючыся паказной прастадушнасцю. Лёха робіць заўвагу старшаму лейтэнанту.

Стол прадстаўніка сілавых структур не павінен знаходзіцца на ўчастку, каб не ўтвараць псіхалагічны ціск на тых, хто мае жаданне прагаласаваць за кандыдата не ад дзейнай улады. Мойшава ўсмешка імгненна злятае і замест яе з'яўляецца крыўда. Такой глыбіні пакутлівую грымасу мала хто з таленавітых актораў можа стварыць. Ды з такой хуткасцю перамены эмоцыяў на твары! Гэ­та проста квінтэсенцыя болю ўсяго народа за тое, што да іхняга прадстаўніка паставіліся так несправядліва.

Лёха «не вядзецца» на акторскае мастацтва былога суседа, таму што ведае — той як заступіў тыдзень таму на ўчастак № 13, так і знаходзіцца тут бязвыездна. Служу Айчыне! Хаця, давайце без пафаса. Такая служба насамрэч з'яўляецца грубым парушэннем закона. Кожны дзень і кожную ноч павінны змяняцца ахоўнікі святога Грааля (які, па супадзенні, называецца «урнай»), па-простаму — фанернай тумбы, збітай цвікамі і апячатанай пластылінавай пломбай. А змяняе сам сябе на гэтым адказным пасту толькі адважны герой Мойша Кронберг. Колькі разоў аддзіралася задняя сценка Грааля, ды па якіх начах з ім варажылі зацікаўленыя асобы — нам нічога невядома ды і ці трэба нам тое ведаць?

Дык вось, пасля ўсяго гэтага гармідара Лёха выходзіць на вуліцу і проста стаіць, дыхаючы свежым паветрам. Узгадваючы апошнія падзеі, разважаючы пра іхнюю заканамернасць ці выпадковасць, ацэньваючы свае дзеянні. Не быць бы яму назіральнікам, каб не заўважыў наш герой іншага назіральніка. Які ўважліва назірае за назіральнікам (Фрыдрых Дзюрэнмат у дзеянні?). Хаця той, другі, і не хаваецца. Гэта старшыня калгаса Шчупакоў, які сапраўды выконвае функцыі назіральніка ад райвыканкама. Ён не падыходзіць сам да візаві, а замест сябе пасылае старшыню камісіі Мураша. Падбегшы, Мураш адразу прад'яўляе Лёху прэтэнзію: «Што ты тут сабе дазваляеш? Лезеш не ў свае справы?» Лёха, не чакаўшы такога наезда, адказвае, што першае прыйшло ў галаву: «Ты настаўнік? А ці думаеш пра дзяцей? Ты ж іх таксама падманваеш...»

Мураш чамусьці моцна палохаецца, выраз твару яго змяняецца і, не знайшоўшы, што адказаць, кіраўнік выбарчай камісіі бягом кідаецца назад, да «свайго» назіральніка. Шчупакоў прымае пасыльнага з напышлівым выглядам, гледзячы кудысьці ўбок. Выслухоўвае эмацыйны даклад Мураша, так і не паглядзеўшы на яго, адпускае «дакладчыка» і далей нерухома стаіць, моўчкі назіраючы за тым, што адбываецца вакол.

XV

I вось Лёха ў роспачы стаіць каля вясковай дарогі, не ведаючы, што рабіць далей з гэтым пратаколам, які ніколі ў жыцці проста так не падпіша ні адзін з сябраў камісіі. Але ж бывае сітуацыя, што вось хтосьці знаходзіцца ў цяжкіх роздумах, прыгнечаны недаверам і непаразуменнем з боку, як падаецца, усіх навокал. Здараецца калі-небудзь, што чалавек гэты сумна ўглядаецца ў далягляд, нібыта чакае адкульсьці дапамогі. I нечакана за лініяй таго далягляду, спачатку амаль незаўважна, утвараецца тарнада з пылу прасёлачнай вясковай дарогі. А праз пяць хвілін — прама насупраць самотнага назіральніка (таго, хто назіраў за ходам падзей і ўпотай спадзяваўся на цуд), які стаіць на ўскрайку дарогі са сваёй торбай, што ўвайшла ўжо ў навакольныя легенды, — спыняецца новенькі мікрааўтобус, ззяючы нетутэйшай замежнай бялявасцю ў шэрасці мясцовых аблокаў пылу.

У Шчупакова акругляюцца вочы. Да апошняй секунды ён быў упэўнены, што ў яго «ўсё пад кантролем». А тут чалавек, асноўная праца якога — кіраваць, кантраляваць і перастрахоўвацца ад непрадугледжаных сітуацый, — раптам бачыць, як на яго вачах адбываецца нешта непрадказальнае, і ён нічога з гэтым не можа зрабіць. На шчасце, ён не бачыць Лёхавых вачэй — яны ў яго таксама ледзь не выскачылі з арбіт ад нечаканасці. Але з той нагоды, што стаіць назіральнік «незалежны» спінай да назіральніка «залежнага», усё выглядае так нібыта мікрааўтобус спыніўся ў прызначаным месцы і ў дакладны час — прама насупраць Лёхі. У «дамабільную» эпоху гэта выглядае сапраўды, як цуд.

Дзверы мякка адчыняююцца і ў галаўлічскі пыл, як на марсіянскі грунт, асцярожна апускаецца выкшталцоны абутак у колькасці дзясятка пар. Адарваўшы погляд ад чыіхсьці прыгожых жаночых ножак, Лёха чытае на бэйджах, прышпіленых на грудзях адважных першаадкрывальнікаў Terra-Galaulichus, нечаканых валанцёраў добрай волі: «Kazakhstan», «Croatia», «Uthuama», «Russia», «Czech repubhc», «Poland», і пад назвай краіны дадатковыя подпісы — «незалежнае назіранне».

Апошнім на зямлю ступае маленькі лысы дзядок з надпісам на бэйджы: «USA». Побач з ім, стылёва апранутая, высокая дваццацігадовая брунетка. Лёха робіць крок наперад, вітае, як старых сяброў, кожнага госця, прадстаўляецца персанальна: «Аляксей Барысевіч, незалежны назіральнік ад Хельсінскага камітэта, РНБ».

Галаўлічскія госці нічаму не здзіўляюцца, наадварот, адзначаюць добрую арганізацыю, пытаюцца пра парушэнні. Лёха спяшаецца распавесці пра ўвесь набор зафіксаваных прэцэдэнтаў, нібыта хоча скінуць нарэшце цяжкі груз са сва іх плеч. У нейкі момант наш герой з палёгкай разумее, што хоць як, хоць у вусным выглядзе, але інфармацыя становіцца галоснай.

Яны даходзяць да прыступак будынка, дзе ўсё яшчэ стаіць разгублены Шчупакоў. У Лёхі ёсць жаданне пазнаёміць прадстаўніка афіцыйнага назірання з гасцямі, але ў апошні момант яго думкі хтосьці перапыняе пытаннем. Лёха адхіляецца і праводзіць гасцей у фае перад памяшканнем выбарчага ўчастка. Шчупакоў застаецца недзе ззаду. Навіна пра таямнічую групу міжнародных назіральнікаў, спецыяльна выкліканую Барысевічам, невядома якім чынам імгненна разносіцца па наваколлі.

Апошняе, што бачыць Лёха, перад тым, як «яго» каманда пераступае парог з Граалем стацыянарным, гэта як мажны Мойша Кронберг, амаль бягом, па хуткаму абхапіўшы свой службовы стол разам з нейкімі паперчынамі на ім, прэ казённую мэблю з памяшкання на калідор.

Назіральнікі засяроджаныя кожны на сваёй справе — хто нешта запісвае, хто перагаворваецца з калегамі, хто разглядае памяшканне, скрыню, людзей. Лёха стараецца быць неяк у плыні іхняй цікавасці, але на яго ўсе ўжо забыліся, засяродзіўшыся на сваіх справах.

Амерыканец, прыкладна сямідзесяцігадовага ўзросту, вылучаецца сярод трыццаці-саракагадовых калегаў. Імпазантная перакладчыца нешта тлумачыць яму прама ў вуха. Лёха, падумаўшы пра тое, што ён ніколі ў жыцці не меў стасункаў з амерыканцамі, падыходзіць да божага дзьмухаўца з Нью-Ёрка і загаворвае на той мове, якую лічыць ангельскай. Стары доўга пераварвае пачутае, потым глядзіць на перакладчыцу. Прыгожая дзяўчына хавае ўсмешку і ласкава прапануе Лёху: «Калі хочаце, гаварыце на роднай мове, а я буду перакладаць». Раптам дзядуля, штосьці ўзгадаўшы, пытаецца пра нумар участка, на які яны прыехалі. Лёха разумее пытанне і адказвае: «13». Амерыканец, расклаўшы Лёхаў адказ па складах, паўтарае загадкавае слова. Перакладчыца ўжо не хавае добрай усмешкі, а ў нейкі момант і ўвогуле ледзь стрымліваючы смех, робіць Лёху паўторную прапанову — давайце, маўляў, я дапамагу. Лёха пагаджаецца, і нумар участка фіксуецца ў аналах сусветнай гісторыі ў фанетычным варыянце прыгажуні-перакладчыцы.

XVI

Старшыню камісіі Мураша згубіла тое, што ён занадта пільна прыслухоўваецца да дыялогаў. Напрыклад, калі ўзяць размовы серба з казашкай, альбо полькі з літоўцам — усе яны гавораць на рускай мове, хоць і з моцным акцэнтам. Там, дзе не дачуў ці не зусім зразумеў Мураш, уяўленне яго дамалёўвае такія дэталі, што тыя, каму пазней дакладае старшыня змест падслуханых перамоваў, круцяць пальцам каля скроні — маўляў, Мураш, ты што вярзеш? А ў выпадку Лёхавага практыкавання з амерыканцам на тэму лічбы 13, Му­рашу даводзіцца перакладаць з ангельскай. Аднак тут ёсць адзін нюанс — з замежных моваў спадар старшыня вывучаў толькі нямецкую. Калісьці ў шко­ле. Таму можна назваць гэты няпросты працэс «цяжкасцямі перакладу», калі сыходзіць з таго, колькі важнага пачута пра шпіянаж і падрыўную дзейнасць супраць дзяржавы.

Лёха адчувае спінным мозгам, што ўзровень злавеснасці і падступнасці яго асобы ў вачах напалоханых сябраў камісіі істотна падвышаецца. Ён марудзіць і ніяк не можа адысці ці то ад амерыканца, які нічога не разумее, што тут адбы­ваецца, ці то ад яго прывабнай спадарожніцы, якую Лёха павесяліў показкай пра інтэрв'ю з высокім чыноўнікам на блізкую ёй тэму лінгвістыкі:

— Скажыце, а Вы на колькіх мовах размаўляеце?

— На пяцірох.

— Гэта якія?

— Руская пісьменна, руская вусна, беларуская пісьменна, беларуская вусна і ангельская.

— А на ангельскай можаце штосьці сказаць?

— Хандэ хох!

— Дык гэта ж нямецкая!

— Ну, тады на шасцірох...

Перакладчыца смяецца, можа быць, не столькі ад грубаватай і дурной показкі, колькі ад таго, што ёй падабаюцца Лёхавы завуаляваныя заляцанні. Зразумела, што збоку — для сумленнага мясцовага электарата тое выглядае, як мінімум, здзекам, а то і сапраўднай здрадніцкай змовай супраць «чэсных» людзей — ну, пра што можна жартаваць з такімі падазронымі замежнымі тыпамі?

Але далей цягнуць нельга, Лёха рэзка ўстае з крэсла, кажа перакладчыцы, што яны яшчэ абавязкова ўбачацца, цісне руку зачараванаму амерыканцу і, развярнуўшыся, адразу падыходзіць да стала старшыні. Ён знімае з пляча сваю торбу. Так! Тую самую падазроную торбу, якая сваім выглядам непакоіць шмат каго з прысутных. Дастае адтуль пратакол і кладзе перад старшынёй: «Распішыцеся, калі ласка».

Пасля няпростых перакладаў з ангельскай, Мурашу падаецца, што на яго ўтаропіліся ўсе гэтыя сербскія, казахскія, літоўскія ды іншыя набрыдні, якіх, зразумела, толькі што падбухторыў злосны назіральнік Барысевіч (адкуль яго ліха прынесла?). Асабліва ўглядаецца гэты смарчок-амерыкос — па выглядзе самы сапраўдны агент ФБР,і якога Барысевіч асабліва нацкаваў — назірайце, маўляў, пільна, як павядзе сябе старшыня? Ці прызнае памылкі ў працы камісіі? Ці пойдзе па цывілізаваным шляху? І вось даводзіцца падпісаць пратакол. Пад націскам, таксказаць, варожых сіл.

Насамрэч ні каманда назіральнікаў, ні амерыканец, ні яго абаяльная пе­ракладчыца не маюць уяўлення, куды і навошта накіроўваецца зараз Лёха, і ўсе спакойна працягваюць займацца сваімі справамі. Але ж, атрымаўшы подпіс ад старшыні, нахабны Барысевіч падсоўвае пратакол яшчэ і намесніку, дакладней намесніцы. Жонка Мураша сядзіць ні жывая, ні мёртвая — збялела ад страху, і рука яе не паднімаецца падпісаць сабе прысуд у страш­ным дакуменце. «Падпісывай ужо...» — з выглядам асуджанага выдаўлівае з сябе Мураш.

Лёха на ўсякі выпадак падыходзіць яшчэ да шэраговага сябра камісіі, маладой жанчыны і, здаецца, сваячкі Тамары (якая ў дадзены момант па-ранейшаму знаходзіцца ў лякарні) і просіць паставіць трэці подпіс. Сваячка не прымушае сябе доўга чакаць і ставіць подпіс лёгка, нават з нейкай нервовай весялосцю: маўляў, паміраць, дык з музыкай! А што з мяне ўзяць, калі сам старшыня ды яго намесніца падпісалі?!

Назіральнік Барысевіч рушыць да выйсця нібыта ў запаволенай здымцы. Такі, насамрэч, стан вельмі стомленага чалавека — цела, як ватнае, у горле перасохла, некалькі метраў да расчыненых дзвярэй падаюцца бясконцымі кіламетрамі. Усё, прадназначэнне назіральніка выканана. Не верыцца, што ён можа так лёгка адсюль сысці. Падсвядома чакае нейкага падвоха. Чамусьці здаецца, што ў калідоры, за дзьвярыма ўчастка, на яго наваляцца безаблічныя цені і паспрабуюць вырваць аркуш паперы, што Лёха яшчэ трымае ў руках. Але там сядзіць за сваім сталом толькі Лёхаў былы сусед з далёкага дзяцінства Мойша Кронберг.

Наш герой здагадваецца аб сіле гэтага дакумента, хоць пакуль і не ведае дакладна, што пратакол аб парушэнні, які завераны не абы-кім, а старшынёй, намеснікам ды яшчэ адным сябрам камісіі, аўтаматычна анулюе любыя вынікі выбарчай кампаніі ва ўсёй краіне. Каб растлумачыць для сябе ўсе юрыдычныя нюансы, Лёха збіраецца зайсці да Васіля Авер'янавіча, тога самага выкладчыка гісторыі з той самай школы, дзе вучыць дзяцей сумленна працаваць выкладчык працоўнага навучання па прозвішчы Мураш.

Перад тым, як пераступіць парог і пакрочыць у светлую будучыню, Лё­ха кладзе пратакол. У ТУЮ. САМУЮ. ТОРБУ. Якая ў свядомасці некаторай часткі насельніцтва, прыпісанага да Галаўлічскага выбарчага ўчастка, за гэты непросты і неверагодны дзень ператварылася з падазронага прадмета ў сапраўдны сімвал антыўладнай змовы.

Гэта шчасце, што на стомленага чалавека, які павольна выйшаў з будынку, дзе размяшчаецца выбарчы ўчастак № 13, ніхто не нападае. Шчупакоў з суворым і строгім выглядам, як стаяў на сваім пасту, на ганку Дома культуры, так і працягвае стаяць. Лёха, здаецца, хоча зрабіць яму нейкі прывітальны знак, але Шчупакоў ні на што не рэагуе. Два назіральнікі на двух квадратных метрах зямлі разыходзяцца як чужынцы-караблі ў далечы штармавога акіяна — змучаныя і выматаныя бурамі апошніх падзей.

Толькі, калі Лёха пачынае аддаляцца, Шчупакоў утароплівае погляд яму ў спіну. Дакладней, не ў саму спіну, а ў торбу, што боўтаецца за спінай. Так супала, што ляжаць у ёй Лёхаў пашпарт, нататнік з асадкай ды легендарны галаўлічскі пратакол. Усё.

Замест эпілога

Калісьці маладая журналістка Віялета піша незабыўныя радкі пра падманутага кандыдата ў прэзідэнты — падобнага на «Боінг», які нясе на сабе нью-ёркскія вежы-блізняты. На наступны дзень, пасля абвяшчэння афіцыйным бокам яго імя ў якасці прэзідэнта, вежы абрынаюцца. Такое супадзенне. Але праз некаторы час, прыкладна, напярэдадні наступных выбараў, у той жа цэнтральнай газеце, дзе працуе Віялета, выходзіць артыкул за яе подпісам — пра туманныя перспектывы і пэўную бесперспектыўнасць айчыннага шоу-бізнэса.

З сарказмам, які ўласцівы зорцы афіцыйнай гонза-журналістыкі, Віялета з'едліва іранізуе над верагоднасцю (лепей сказаць — неверагоднасцю) прыезда ў краіну сучасных рок-зорак. А ў якасці фантастычнага і нерэальнага прыкладу, журналістка прыводзіць канцэрты Элтана Джона і Стынга ў якой-небудзь зале краіны.

Лёха з вялікай цікавасцю чытае артыкул разам са сваёй сяброўкай Лізай, якая, па супадзенні, фанацее менавіта ад гэтых двух артыстаў. Іхні прыезд выглядае сапраўды нерэальнай справай. Канцэртамі такога ўзроўню на той момант займаецца толькі Гуля Шлойман, але «падцягнуць» Стынга і Элтана Джона нават ён не ў стане.

Мінае кароткі час, і сталіца рэспублікі зіхаціць афішамі: на дзень народзінаў Лёхі амаль выпадкова прыязджае Элтан Джон, а на дзень народзінаў Лізы па дзіўным супадзенні звальваецца падарунак у выглядзе Стынга. Так супадае яшчэ, што Гуля Шлойман — такія складаюцца акалічнасці — сядае за краты. Абвінавачванне неверагоднае: пазычыў грошы на арганізацыю канцэрта і не хоча аддаваць. Шэсць год. Ад званка да званка (шэптам у зале суда: сваяку адной уплывовай асобы не хацеў саступіць дарогу. А той хацеў займацца такім самым бізнэсам, як Гуля. Ну і прапанавалі падумаць. Маўляў, ты пакуль заканспектуй свае лекцыі па менеджменту і мастацтву арганізацыі канцэртнай дзейнасці, якія раней чытаў ва ўніверы, а мы тут за цябе папрацуем).

Яшчэ здарылася так, што вакзал «Усход-Захад», дзе Лёха калісьці шукаў «Доўгую дарогу дадому», зачыняюць. А праспект Машэрава, дзе ў свой час пракурор зубрыў юрыспрудэнцыю, пераймяноўваюць у праспект Пераможцаў. Паколькі такую банальную і безаблічную назву цяжка запомніць, у народзе пачынаюць называць гэту вуліцу, як праспект Пераможцаў Машэрава. Адной з прычын узнікнення народнага тапоніма становіцца той факт, што дачка Пятра Міронавіча здымае сваю кандыдатуру ў наступнай перадвыбарнай кампаніі, дзе ўдзельнічае (хто б мог падумаць?) зноў кандыдат, якога злавесны «афіцыйны бок» у які раз падмануў.

Адважны пажарнік, ён жа былы Лёхаў вучань, незалежна ад вынікаў пе­радвыбарнай кампаніі ў хуткім часе ідзе на павышэнне і працягвае службу кіраўніком абласнога ўзроўню. Яму шанцуе, таму што праходзіць не так шмат часу пасля сустрэчы на Лёхавым участку — такія ўтвараюцца варункі — і ў мястэчку Ранак-Туманны ўрачыста адзначаецца Дзень пажарніка. Калектыў мясцовага Дома культуры (дзе працягвае працаваць спадар Дамінжанка, але ўжо не ў якасці дырэктара) ладзіць прыстойны канцэрт. З узнагародамі, грашовымі прэміямі і ўручэннямі грамат лепшым пажарнікам. У гэтую ж ноч здараецца пажар, і памяшканне аддзела культуры і па сумяшчальніцтву — Дом культуры, цалкам згарае. Загадчыкам аддзела пакуль яшчэ служыць спадар Павароцін. Але пасля пажара ўжо — нядоўга.

Дом культуры ў Галаўлічах, дзе размяшчаўся выбарчы ўчастак № 13, у хуткім часе пачынае развальвацца. У аварыйным стане яго зачыняюць, а потым і ўвогуле зносяць. Такі ж лёс спасцігае яшчэ пару Дамоў культуры па Ранак-Туманаўскай выбарчай акрузе менавіта ў той жа час.

Начальнік мясцовага аддзела па прозвішчу Першамайскі ідзе на павышэн­не ў прамой залежнасці ад вынікаў перадвыбарнай кампаніі і ўзначальвае Першамайскі аддзел у абласным цэнтры. За ім адпраўляецца Мойша Кронберг — «за отличную службу на благо Родины». Кудысьці на павышэнне ідзе спадарыня Дзяржынская, а яе муж Фелікс займае месца Першамайскага.

Лёха працуе ў сталіцы, паехаўшы туды шукаць шчасце са сваёй незабыўнай торбай. Калі набыў сабе модны заплечнік, у старую торбу склаў розныя кабелі, старыя мікрафоны, выкарыстаныя струны ды іншы хлам і пакінуў у сябра ў гаражы. Так супадаюць акалічнасці, што ў гараж забіраюцца злодзеі, крадуць нейкія запасныя часткі, а пабачыўшы Лёхаву торбу, вытрасаюць яе змесціва на падлогу, складаюць туды накрадзенае і ўцякаюць. Iх у хуткім часе вылічваюць і знаходзяць скрадзеныя рэчы. Торба фігуруе ў судзе, як «рэчавы доказ» і ўрэшце рэшт назаўсёды застаецца недзе ў сховішчах невядома якіх судова-медыцынскіх экспертаў.

Судмедэксперт Ранак-Туманаўскага аддзела дорыць Лёху відэакасету са здымкамі падзей на яго двары напярэдадні колішніх выбараў. Яна пылілася доўгі час на паліцах архіва, таму што калісьці «не пошла в производство в связи с закрытием дела за недостаточностью улик».

Тамара з Галаўлічаў болей не прымае ўдзел ні ў якіх выбарах. Калегі ставяцца да яе пазіцыі спагадліва і ніколі больш не прапаноўваюць падобных авантур.

Прыгожую перакладчыцу амерыканскага назіральніка адлічваюць з чацвёртага курса Лінгвістычнага ўніверсітэта на першай жа сесіі пасля выбараў. Па праграме дапамогі студэнтам яна з'язджае ў Польшчу і заканчвае навучанне ва ўніверсітэце на поўначы братняй краіны, атрымаўшы дыплом еўрапейскага ўзору.

Апгрэйдзера бесперапынна затрымліваюць ці напярэдадні, альбо цягам усемагчымых кампаній. Падчас наступнай, перадвыбарнай, яго два тыдні трымаюць у сталіцы і прывозяць у Ранак-Туманны за дзень да кульмінацыі. Самае дзіўнае тое, што выпускаюць без усякіх пытанняў. Дом Апгрэйдзера насупраць — перайсці дарогу. Каля перахода стаяць трое — яны вельмі нагадваюць каўказцаў, а адзін з іх дакладна калісьці сядзеў за багатым каўказскім сталом падчас мінулай кампаніі. Калі Апгрэйдзер раўняецца з імі, той знаёмы валіцца на зямлю і пачынае енчыць. Тут жа выскокваюць людзі ў форме і зачыняюць Апгрэйдзера на два тыдні за хуліганскія дзеянні ў адносінах да грамадзяніна іншай рэспублікі. Двое сведкаў усё, што патрэбна пацвярджаюць у судзе на карысць «пацярпелага».

Так склалася, што Аляксей Барысевіч, як прадстаўнік Хельсінскага камітэта, разам са сваім калегам Васілём Авер'янавічам, сябрам незалежнай асацыяцыі журналістаў, позна ўвечары прысутнічаюць на падліку галасоў на ўчастку № 13 па Ранак-Туманаўскай выбарчай акрузе. Пры падліку ўсё супадае ідэальна — да адзінага бюлетэня. Ніякіх парушэнняў, ніякіх падтасовак. Мойша Кронберг падміргвае Мурашу, маўляў, усё чыста — не падкапаешся.

Авер'янавіч пасля працэсу запрашае Лёху да сябе. Яны моўчкі сядзяць на цёмнай верандзе пры свечцы. Святло не ўключаецца, каб не замінаць адпачываць гаспадыні. Выпіўшы па першай, яны толькі выдаюць кароткія каментары, кшталту: «Эх!», «Так яго растак!», «Нічога!», «Паглядзім яшчэ!» Рап­там расчыняюцца дзверы і ў цьмяным праёме застывае маўклівая мажная постаць на фоне начнога неба. «Хто тут?» — строга пытаецца Авер'янавіч. Замест адказу цёмная фігура падсоўваецца бліжэй, ставіць на стол бутэльку гарэлкі і голасам Шчупакова адказвае: «Хачу з вамі выпіць. Вы прайгралі! Але ж як вы прыгожа і прафесійна працавалі! Вы проста малайцы!» Ад нечаканасці Лёха і Авер'янавіч доўга глядзяць адзін на аднаго. Шчупакоў тым часам адкаркоўвае бутэльку, разлівае вадкасць у тры шклянкі, чокаецца са сваімі былымі супернікамі, першым выпівае да дна і знікае там, адкуль з'явіўся.

Так здараецца, што праз шмат гадоў Васіль Авер'янавіч ў Галаўлічах, ва ўласнай хаце ўключае тэлевізар. А Лёха ў той жа момант у сталіцы, зайшоўшы ў салон бытавой тэхнікі, аказваецца перад уключаным вадка-крысталічным вялізным плоскім маніторам.

Канал, у адпаведнасці з нейкай патаемнай логікай, апынаецца адзін і той жа — першы дзяржаўны. І вось, пампезны вядоўца, які ў сваім чорным капялюшы нагадвае сапраўднага лаўтара, абвяшчае спіс самых шчаслівых людзей краіны — тых, хто рызыкнуў набыць латарэйныя білеты і... зрабіў правільны выбар!

У краіне, якая крыху запаволена ў сваім руху, блытаецца ў сапраўдных і несапраўдных рэаліях, Лёха ўжо даўно нічаму не здзіўляецца. Але тэлеэкран часам робіць са сваімі гледачамі неверагоднае — і наш герой аж прыадкрывае рот ад здзіўлення: першым у спісе «шчасліўцаў» вядоўца называе дырэктара Галаўлічскай сярэдняй школы з нейкім занадта знаёмым прозвішчам — Мураш!

І самае цікавае, што нумар яго латарэйнага квітка пачынаецца з трох сямёрак...

Аб'ектыў камеры пераязджае на залу, на гледачоў, якія ў захапленні пляскаюць у ладкі. Камера набліжае першую асобу ў бліжэйшым шэрагу і ёй аказ­ваецца абаяльная прадавачка латарэек у чорна-белым капялюшыку.

За ёй б'е нерухомую левую далонь — з размаху правай — вялікі мажны чалавек, якога Лёха не адразу пазнае ў цывільным. Але калі мужчына паварочваецца ў анфас і задаволена ўглядаецца прама ў камеру, Лёха адразу ўспамінае міліцыянта, які калісьці паведаміў яму, што «ў нас усё пад кантролем».

Далей сядзяць дзве прадавачкі кніг з фае былога аўтавакзала «Усход-Захад» — Галя і Валя. Як толькі яны бачаць сябе на вялікім студыйным маніторы, адразу паварочваюцца да камеры і з усмешкамі да вушэй актыўна махаюць рукамі. Побач з імі, відаць абсалютна выпадкова, апынаюцца дзве госці з бліжняга замежжа — яны махаюць свежым выпускам цэнтральнай газеты з пакамечаным партрэтам і прамаўляюць нейкую фразу. Калі б не гучная студыйная музыка, то можна было дакладна разабраць «У нас в Смоленске его обожают!»

З усёй аўдыторыі істотна вылучаецца група падтрымкі з Галаўлічаў: Іван Рычардавіч нервовымі рухамі стварае адмысловую ауру і ніяк не можа зразумець, у які бок махаць, каб перадаць прывітанне землякам. Побач з ім сядзіць Мурашыха ды іншыя сябры былой (і заўсёднай) камісіі, акрамя Тамары. А замыкаюць дэлегацыю ніхто іншыя як колішні кіраўнік калгаса Шчупакоў разам з былым намеснікам старшыні Ранак-Туманаўскага райвыканкама па прозвішчы Ленінскі. Які, дарэчы, згодна з законам аб выпадковых абставінах, быў у свой час дырэктарам Галаўлічскай школы.

Усе весела ўсміхаюцца і дружна пляскаюць у ладкі. Здаецца, камера памылкова крутанулася і захоплівае службовую зону. Але аператар не адводзіць аб'ектыў — там, на неасветленай пражэктарамі тэрыторыі за кулісамі знаходзіцца нейкая жаночая постаць, як падаецца, апранутая ў занадта бутафорскія адзенні. Яна, не хаваючыся, паліць цыгарэту. Адразу ўзнікаюць пытанні: дзе пажарнікі пры такім вялікім скапленні людзей? Дзе адказныя за тэхніку бяспекі падчас санкцыянаванага масавага мерапрыемства?

Камера «наязджае» і дае буйны план. Бутафорская ўніформа апынаецца калекцыяй нармалёвых цыганскіх спадніц, а жанчына — той самай цыганкай з пачатку нашай гісторыі. Яна адкульсьці, з неверагоднай спаднічнай прасторы, дастае смартфон апошняй мадэлі, корпаецца ў ім і раптам у Лёхі звоніць яго старэнькі «Nokia»: «Касацік, ты выбачай! У жыцці складаецца па-рознаму — тут як карта ляжа. Усё будзе добра, табе ж казалі. Вядома, з Гулем Шлойманам перабор атрымаўся. Але ён крыху сам вінаваты — не адразу зразумеў, з кім мае справы. А калі зразумеў, ужо было позна.

Дарэчы, тэлевізар гэты — сапраўдны падман, нічога добрага. Як і латарэі ды казіно розныя. А газеты... Што з гэтымі газетамі рабіць? Трэба, хаця б, умець чытаць... Ведаеш, там побач з табой, аркушык адзін — ты пачытай, будзе не лішнім...

А ў гульні ты не гуляеш, малайчына. Ты справу робіш. Вялікую справу...»

Відэашэраг перарываецца, нешта коратка шыпіць, потым на экране мільгацяць каляровыя ліхтары, пачынае дубасіць нейкая манатонная тэхна-кампазіцыя. Лёха, трымаючы мабільны тэлефон у руцэ, азіраецца — нікога ў салоне бытавой тэхнікі, акрамя яго, няма. Супрацоўнікі кудысьці зніклі, чутныя толькі далёкія галасы са службовых памяшканняў.

Ён, адзіны наведнік, пераводзіць позірк на падстаўку пад тэлевізарам. Там ляжыць свежы нумар галоўнай газеты краіны. Разгарнуўшы, Лёха трапляе ад­разу, куды трэба: на ўсю паласу дыскусія Віялеты з калегам-журналістам на тэму «Ці актуальныя яшчэ традыцыйныя сродкі масавай інфармацыі ў выглядзе тэлебачання і друкаванай прэсы?»

«Не!» — цвёрда падводзіць вынікі спрэчкі Віялета.

Як толькі Лёха дачытвае да гэтай шматзначнай фразы, газета ў ягоных руках рассыпаецца ў пыл. Тэлевізар жа, рэзка перарваўшы цырымонію ўручэння выйграшаў у латарэі, пачынае паказваць нешта дзіўнае (ведаеце, як у экстрэмальнай сітуацыі — «перад вачыма пралятае ўсё жыццё»): чорнабелыя кадры плаката на вясковым будынку з надпісам «Выбары-94», потым абрынаюцца вежы-блізняты.

Нібыта ў наступным інфармацыйным блоку раптам хаатычна ўзнікаюць Стынг, Элтан Джон, Гуля Шлойман. Потым трэці блок — Апгрэйдзер на руках выносіць параненага акрываўленага кандыдата ў прэзідэнты з дымавой заве­сы і тут жа загаловак артыкула «Я выдеру глаза любому, кто мне скажет, что я не люблю...» з подпісам «Віялета».

Тэлевізар нечакана хлюпае і аплывае на крышку стала расплаўленай пластмасай.

P.S.

Дарагія тата і мама! Спрабую звязацца з вамі праз WhatsAPP, а копіі паведамлення рассылаю ва ўсе сеткі, якімі вы можаце карыстацца. Спадзяюся, што вы ўжо авалодалі новымі тэхналогіямі мэсэджа. Доўга зараз пісаць не прынята, таму адразу спасылка на відэа:

hnps:// et cetera... «Сёння ноччу адбыліся грандыёзныя па сваіх маштабах драматычныя падзеі. Людзі, якія зраніцы апынуліся побач з былымі будынкамі сталічных Дома друку і Тэлецэнтра, убачылі толькі руіны. Чалавечых ахвяраў па куль не зафіксавана.

Такая ж сітуацыя і з абласнымі ўстановамі падобнага профілю. Напярэдадні наступных выбараў гэты інцыдэнт, які не мае аналагаў, разглядаецца як катастрофа дзяржаўнага і, нават, сусветнага маштабу. Для распаўсюду неабходных звестак і дадзеных, звязаных з перадвыбарнай праграмай, тэрмінова ствараюцца спецыяльныя інфармацыйныя пункты.

Там, у выглядзе гуманітарнай дапамогі, бясплатна раздаюцца смартфоны і планшэты. Амаль круглыя суткі працуюць валанцёры, якія праводзяць бесперапынныя трэнінгі для пенсіянераў, асобаў без сталага месца жыхарства, залежных ад алкаголю і наркатычных сродкаў, дзяцей-сіротаў, якія на час выбараў дасягнуць паўналецця, грамадзян адбываючых пакаранне ў месцах пазбаўлення волі, інвалідаў, салдатаў, афіцэраў і прапаршчыкаў, міліцыянтаў і пажарнікаў, а таксама для вясковага насельніцтва і супрацоўнікаў сельскай гаспадаркі ды іншых слаёў грамадства.

Усё гэта робіцца беза ўсякага прымусу. Але ж, будзьце ўважлівымі, пастарайцеся не пазбягаць абавязковай рэгістрацыі — мы павінны адказваць за ўведзеныя намі будынкі ў нашым мінулым і ў нашай будучыні! Будзем на сувязі!

Заўсёды з вамі — Віялета!»

Карцінку накрываюць цітры. Гучыць музыка адначасова з надпісам «Саундтрэк стваралі»:

— «Bordeau Cotes de Castillon Lourd Blues»

— «Elfs Come Look»

— «Brama»

— «Vezha»

— «Blues Of The Misty Morning»

— Mckelback

— Elton John

— Sting

Апошняя фраза, павольна праплываючы, з радасцю паведамляе:

«Усе імёны і персанажы з’яўляюцца выдуманымі, любыя супадзенні — выпадковыя...»