Беларуска [эратычная аповесць]

XXІІ

Пасля я сустрэлася з Віктарам, які запрасіў мяне ў кавярню. Сядзім, забаўляемся рознымі пагудкамі, аж тут Віктар успомніў, што яго запрасілі на літаратурную канферэнцыю. Прапанаваў мне пайсці з ім у «Цэнтр Францішка Скарыны». Гэта непадалёк.

Заходзім у стары паўразвалены дом бліз цэнтра, усярэдзіне пах гнілізны і плесні. Дошка ў калідоры горда азнаямляе, што гэта сусветны цэнтр беларусістаў. Але сусветнае ўражанне робіць на мяне толькі прафесар Мальдзіс. Нізкі, сівы мужчына з квадратным тварам, дасканала дапасаваным да прафесарскіх акуляраў. Гаворыць, шапялявячы, але бярэ слухачоў сваёй добрай беларускай і тым, пра што гаворыць. Я пад вялікім уражаннем ад гэтага чалавека. Ягоны выступ завяршае канферэнцыю. Праз хвіліну ў гармідары цыцастая Люба, гаспадыня гэтага храма навукі, згортвае са сталоў паперы і камандуе, дзе паставіць талеркі з не дужа эстэтычна пакроенай садавінай, хлебам і каўбасой.

Выпілі па кілішку, і атмасфера перастае быць напятай і навуковай. Я слухаю Мальдзіса і ягоныя ўспамінкі пра Караткевіча, славутага беларускага пісьменніка, з якім Мальдзіс некалькі разоў пабываў у маім родным Кракаве. Некаторыя параўноўваюць Караткевіча з Крашэўскім, з той розніцай, што беларускія старажытнасці сягаюць часоў выбарных каралёў, ад Батуры да Панятоўскага, павязаных рамкамі гісторыі Горадні. Кракаў па-ранейшаму застаецца для іх месцам традыцый, нейкай мерай, сімвалам, кропкай адліку. Таму яны з такой ахвотай ездзілі туды ў семідзесятых гадах на розныя літаратурныя ды філалагічна-гістарычныя канферэнцыі. Потым, напэўна ж асобна, пісалі даўжэзныя справаздачы ў КДБ. Кожны асобна і ўпотайкі ад другога. Можа, у пэўнай ступені менавіта таму Караткевіч і дапіўся да смерці. А цяпер, калі я гляджу на Мальдзіса, як ён спрытна куляе чарговы кілішак прыгатаваных налівак, дык бачу, што так яно і мае быць. Беларуская меланхолія ўкідае чалавека ў абдымкі запалу, які вызваляе ад жалю, смутку і манатоннасці.

Мальдзіс расказвае, як аднаго разу Караткевіч канечне хацеў правесці ноч на вежы Марыяцкага касцёла. Узяў туды з сабою некалькі пляшак беларускай гарэлкі і цэлую ноч бяседаваў з сігнальшчкам-гэйналістам, забаўляючы таго гістарычнымі расказамі. Абодва, здаецца, пад раніцу заснулі на падлозе. Як сцвярджае Мальдзіс, першы раз у гісторыі гэйнала на другі дзень раніцай у Кракаве не гучаў сігнал славутай трубы. Прафесар, аднак, не мог сказаць, ці звольнілі таго гэйналіста з працы, як сянкевічаўскага лятарніка.

Расказаў ён таксама гісторыю, як на Караткевіча напусцілі цыганку, каб яна яму наваражыла, што ён будзе вялікім пісьменнікам. Колькі ж бо грошай марна ўбухаў тады шакіраваны Караткевіч? Альбо як ён уцягнуў у забаву выпадкова сустрэтую расейку ў бібліятэцы Чартарыйскіх. Падбухторылі яе, каб падышла да Караткевіча, які чакаў пад помнікам Міцкевічу і голасам агенткі з Масквы папыталася, што ён тут вырабляе, навошта, каго чакае і каб заўтра ж явіўся ў савецкае консульства для дачы дадатковых тлумачэнняў. Мальдзіс назіраў за ўсім гэтым з кавярні ў Сукенніцах і выскаляўся, а будучы беларускі прарок зелянеў і чырванеў ад прыкрасці і страху.

Апошнюю гісторыю прафесар, пасёрбваючы налівачку, акрасіў доўгім уступам, як тое яны ў гатэлі «Cracovia» сядзелі разам з Караткевічам, побач сюд-туд лётала ладная афіцыянтка, кідаючы ў іх бок пагардлівыя позіркі. Ацэньваючы іх па сціплай вопратцы, яна больш гарнулася да заходніх турыстаў, амерыканскіх палякаў альбо блішчастых ад ПНРаўскай мішуры мясцовых увішных шалахвостаў. Яны пастанавілі адмысловым спосабам адпомсціць ёй. Наступнага дня раніцай сам Мальдзіс каля століка заказаў у той самай маладзенькай і павабнай афіцыянткі каву і як бы між іншым даверліва завёў, што, бач, мае пэўную праблему. Бо вось праз некалькі гадзін прылятае з Амерыкі яго стрыечны брат, які атрымаў у спадчыну вялікае ранча ў Тэхасе. А ён яму абяцаў знайсці жонку і будучую гаспадыню на тую спадчыну, але вось нічога ніяк не клеіцца. Афіцыянтка ўлёт скеміла, што можа надарыца не абы якая аказія, і калі абодва з элегантна апранутым і гладка паголеным Караткевічам увайшлі падвечар у кавярню, яна не спускала з іх вачэй. Ветліва і вельмі міла абслугоўвала. Усміхалася, ліслівіла і падавала знакі, што ахвотна пагутарыла б з госцем сам-насам. І ўсё павялося б добра, калі б Караткевіч не забыўся, што павінен гаварыць не з расейскім, а з амерыканскім акцэнтам. Асабліва, калі пасля некалькіх кілішкаў вылушчыўся і сыпануў па-беларуску паэмамі - сваімі і класікаў. Нягледзячы на тое, што афіцыянтка страціла цікавасць і ўжо не вельмі разбіралася, пра што там ішлося, Мальдзіс стаяў на сваім, што забава атрымалася класная.

А на мяне адразу насунулася подумка, што нават калі гэта гісторыя праўдзівая, дык напэўна прыадкрывае толькі тыповыя комплексы. Калі мы з Віктарам выйшлі з Цэнтра, я падзялілася з ім сваімі меркаваннямі. Ён часткова прызнаў маю рацыю. Так, ёсць нешта ў вас, паляках, пыхлівае і адпіхлівае. Пагардлівасць, фанабэрыя і ігнарванне «расейцаў», асабліва, калі дэманстрацыйна не разрозніваюцца нацыянальнасці ў велізарным савецкім мяху. Але ці вашая ў тым віна, ці нашыя комплексы? Цяжка разважыць. Тут Віктар, аднак, успомніў адну гісторыю, якая пацвярджае маю думку. Ён быў сведкам, як прафесар Мальдзіс некалькі разоў дапасоўваў свае расказы да кампаніі, у якой быў. Аднаго разу на адкрыцці выстаўкі жыдоўскай кнігі ён пачуў Мальдзіса, які кроіў зграбную легенду пра беларуска-жыдоўскую кааліцыю супроць варожых ляхаў. Сцвярджаў, што Францішак Скарына за грошы беларускіх жыдоў выдаў у Празе Біблію, перакладзеную на сваю родную мову, наперакор палякам. Колькі ў тым праўды, а колькі інтэрпрэтацыі, цяжка сказаць, але легенда зграбная.

Я ўжо й не ведаю, што ён расказваў сваім польскім знаёмым на тых канферэнцыях у Кракаве. Як праўдзівы гаварун ён мае шмат розных версій розных гісторый...

У сваю чаргу, у такіх сітуацыях мне пастаянна прыходзіць у галаву акрэсленне ўласцівага псіха-нацыянальнага сіндрому - краіна-партызанка. Нішчаныя і плюндраныя рознымі акупантамі беларусы навучыліся вельмі глыбока хаваць свае погляды, у тым ліку розныя комплексы і сантыменты. Ніколі не можаш быць пэўны, ці за знешняй адкрытасцю і шчырасцю пры бутэльцы гарэлкі не стаіць чарговая маска, уцёкі ўглыб. У недаступныя закануркі, балоцістыя лясы, нетры, тарфянішчы, у замглёныя лугі і пушчы Беларусі.

Віктар слухаў мае словацечывы, моўчкі ідучы поплеч. Я расказала яму пра сваё ўражанне ад спаткання з Дзмітрыем і яго партрэтам голай жанчыны. Цела на белай прастыні, на фоне чырвонай сцяны. Нібыта ясна і выразна. Нібыта шчыра і адкрыта. Але гэта толькі мімікрыя, уражанне. Замаскаваны і глыбока схаваны свет, які немагчыма лёгка і проста апісаць і спазнаць.