Беларуска [эратычная аповесць]

XL

Гэтую мясціну называюць урочышчам. Курапаты. Мабыць, назва нейкай вёскі. Невялікі лес каля абвадной дарогі. Адразу за дарогай панельныя камяніцы. Немы і да ўсяго абыякавы бетонны квартал.

Аня патэлефанавала ўчора і сказала, што ідзе на маніфестацыю. Шэсце з цэнтра горада ў Курапаты, у Дзень задушных. Мой перадапошні дзень у Беларусі. Можа, ён будзе найлепшым развітаннем з гэтым краем, яго людзьмі. Тымі, што жывуць і што памерлі.

Курапаты адкрыў Пазьняк у канцы сямідзесятых, і для многіх беларусаў гэта знак адраджэння. З магілаў, дзе бальшавікі замардавалі ў трыццатыя гады тысячы людзей, беларусы, узяліся адраджаць сваю самасць.

Мінула два дзесяткі гадоў, і вось пашыраюць дарогу. Гэта, бадай што, толькі зачэпка, каб паспяхова заасфальтаваць памяць. Людзі пратэстуюць, але іх няшмат. Улады ведаюць пра гэта і тым смялей спрабуюць ужо цяпер запабегчы будучым дыскусіям і расплатным разборкам.

Я іду на шэсце, каб паглядзець, ці ёсць яшчэ гарт, каб супрацівіцца караедам і збэшчанай імі памяці пакаленняў. А можа, іду толькі таму, што Аня патэлефанавала мне і я не магла ёй адмовіць.

Паход на Курапаты пачынаецца ад Акадэміі Навук. Надвор'е лістападаўскае. Слотнае і шэрае. Толькі цяпер я ўсведамляю, што ў Менску цэлы год сапраўды мала сонца. Большасць месяцаў у годзе - пахмурныя і шэрыя дні. Найгоршыя смуткі агортваюць тут чалавека ўвосень. Балоцістая краіна, поўная дэпрэсіі і алавянай аўры.

Нехта дае мне палаючы зніч. Іду з ім, саграваючыся задушным святлом. Штохвіліны паветра разрывае гук звона, які нясуць наперадзе калоны. Memento mori.

Шэсце ў маўчанні даходзіць да дарогі на Віцебск. Паварочваем на абвадную дарогу, за якою відаць навалы згорнутай бульдозерамі зямлі. Рабочыя, што круцяцца вакол машын, абыякава пазіраюць на нас. Шэсце закончыцца, аціхне звон, і рабочыя напэўна ж прыступяць да пашырэння дарогі. Заасфальтуюць лес крыжоў, які вырас тут за апошнія тыдні на знак пратэсту. Усё як панарама смутку і непапраўнасці. Праз хвіліну мільгае думка, як ратунак, як апошняя дошка ратунку. Я ж адгэтуль паслязаўтра выеду і страсу з сябе гэты самнамбулічны бяскрай. Але гэта зноў жа толькі абвадная думка, як пакуса. Бо такіх сітуацый і людзей не бракуе і ў нас.

Мае боты члапаюць, гразь, балота... У раскапанай зямлі пад нагамі касцей, аднак, не відаць, не відаць у ёй і мартыралагічных плямаў. Звычайная зямля. Шэрая, брудна-рудая, не выклікае эмоцыяў. Выклікае адзіна жаданне выйсці на які-небудзь ходнік і ступаць па чыстым, вымытым тратуары.

Падыходзім да лесу. Ускрай яго група маладых людзей паставіла палатку. У брудным лагеры відаць параскіданыя бутэлькі. Як праваслаўны звычай выпівання за памерлых на іх магілах. Няўжо і ў такім месцы гэта ўсё яшчэ звычай.

Узгадваецца адзін выпадак з пахаваннем паўгода таму назад. Быў канец лютага альбо пачатак сакавіка. Памерла Аніна бабуля, і я пайшла з ёю на пахаванне. Бадай што нават не толькі з прычыны спачування сімпатычнай каляжанцы і яе бацькам, але, мусіць, таксама і з цікавасці, як выглядае тут пахаванне. Гэта ж частка культуры штодзённага жыцця, гэта люстра ўсіх іншых абрадаў, свецкіх і рэлігійных - гэтых сямейных, гэтых грамадскіх. Я купіла прыстойны букет яркіх хрызантэмаў з чорнай стужкай і ў цэлафане з густоўнай чорнай аблямоўкай. Пад'ехала на таксі да дома, куды часта забягала адведаць Аню. У адным пакоіку іх цеснай кватэры жыла яе бабця, якая ўжо амаль не падымалася з ложка. Было ёй за восемдзесят. Аднаго разу я кінула вокам у прачыненыя дзверы ў той пакоік і ўбачыла, як старэнькая падымалася з пасцелі і сядала на край ложка. Яе позірк на хвіліну затрымаўся на мне. У яе запалых вачах я ўбачыла, як яшчэ тлеюць іскрынкі жыцця. Так, як бы я ўбачыла ўсе моманты, якія давялося ёй правесці на зямлі - дзяцінства над нейкай ракою, смех у лесе, пацалунак хлопца, потым нейкі агонь, дым, багнішча і панурыя нетрышчы, крык, плач, шэрая будная праца і апушчаныя ў мыльны шум далоні, што палошчуць ці мыюць нейкае ашмоцце. Як фільм, секундная імпрэсія без канкрэтнага сцэнару. Нават не вобразы, а толькі ўражанні ад вобразаў. Я была вельмі ўзрушаная ўбачаным у тую хвіліну. Дзверы зачыніліся, і Аніна маці зноў укладвала старэнькую ў пасцель, папраўляючы ёй падушкі.

Аня сказала, што бабуля калісьці была даволі важным чалавекам у партыі. Шмат гадоў працавала ў кантрольнай камісіі і ведала цэлыя пакаленні розных дзеячаў. Нават Машэрава ведала асабіста.

Цяпер я стаю каля дома з букетам хрызантэмаў, назіраючы праз зашклёную лесвічную клетку, як зносяць адчыненую труну з целам з чацвертага паверха. Перад дзвярыма некалькі старых - мусіць, суседкі, сямейнікі. Труна выйшла з цесных дзвярэй на паветра. Труну ставяць на лавачку, каб крыху адпачыць. Аніна бабуля на гэтай лавачцы, пэўна, калісьці сядзела вечарамі, гаманіла з суседкамі.

Труна абабіта чырвоным палатном. Гэта так для камуністаў? Насільшчыкі зачыняюць века. Перад гэтым яшчэ адна суседка папраўляе край матэрыі і накрывае ёю складзеныя далоні нябожчыцы. Труну падымаюць з лавачкі і ўсоўваюць на падлогу жалобнага аўтобуса, выгляд і тэхнічны стан якога выклікаў яшчэ большую жаласць, чым само пахаванне. Мы з Аняй упакаваліся ў машыну аднаго з кузінаў і паехалі за аўтобусам да могілак.

Могілкі непадалёк ад Курапатаў. Вялікі абшар высечанага лесу, у цэнтры сучасны будынак з чырвонай цэглы - крэматорый, а можа, трупарня.

Аўтобус спрытна ўязджае прысадамі цвінтара і кіруе ўбок свежа выкапаных магілаў. Спыняемся, выходзім з машыны. Кідаецца ў вочы адсутнасць цырымоніі, правілаў, нейкіх звычаяў. Мабыць, немагчыма да гэтага прывыкнуць. Замест крыжа нехта з сямейных трымае слупок, авінуты бардовай матэрыяй. На слупку невялікая чорная таблічка з нядбала напісанымі словамі і прозвішчам памерлай, ніжэй даты нараджэння і смерці. Насільшчыкі выцягваюць труну з аўтобуса і пераносяць бліжэй да выкапанай магілы. Каля магілы стаіць, абапершыся на рыдлёўку, мужчына ў куфайцы, у барэце, з папяросаю ў зубах. Выплюнуўшы недапалак, ён выдае рашучую каманду сваякам, каб развіталіся з нябожчыцай. Насільшчыкі падымаюць века з труны. Да нябожчыцы падыходзяць сямейнікі і цалуюць цела. У лоб, у вусны, у складзеныя далоні. Нехта з фотаапаратам кажа ім стаць групкаю каля труны, у якой пацямнелы твар пазіруе для апошняго фотаздымка. Магільшчык з лапатай нервова пакручваецца збоку. Холадна і папырсквае лёгкі дождж. Пара канчаць. Чырвонае века труны замыкаецца як футарал з інструментам. Падыходзяць далакопы, каб падхапіць труну на доўгія грубыя шлейкі і ўціснуць яе ў дапасаваны дол. Спешна ссыпаюць рыдлёўкамі жоўты лясны пясок. Сямейныя нясмела падыходзяць і, прапіхваючыся між струджаных копшаў, скідаюць на труну па некалькі жменяў змерзлай зямлі. Але ўжо не чуваць такога характэрнага стуку грудак па труне. Копшы спорна ўвіхаюцца, штохвілі паплёўваючы ўбок. Іхні хто там у іх за галоўнага пачынае фармаваць магілу. Прыплясквае пясок. Расхіліўшы полы куфайкі, падцягвае штаны, падымае руку і папраўляе на галаве барэт. Камандуе класці вянкі і кветкі. Спачатку сямейнікі, потым знаёмыя. Пасля кажа, каб нехта са знаёмых расправіў стужкі. Нельга - асцерагае - папраўляць стужкі членам сям'і. Бязладны збой жалобнікаў раптам ператвараецца ў маіх вачах у рассыпаны пададдзел разгубленых і нехлямяжых жаўнераў, якія, азіраючыся па баках, намышляюць, як бы гэта тут неўпрыкмет дэзерціраваць. Адзін далакоп выхоплівае з рук кагосьці з родных слупок і ўбівае яго ва ўзгалоўе магілы. Той, што за галоўнага, дае далейшыя распарады. Цяпер кветкі могуць класці знаёмыя. Гляжу вакол сябе і ўжо ці не астатняя засталася я, хто яшчэ трымае букет хрызантэмаў. Падыходжу і акуратна ўкладваю кветкі ўнізе магілы. Падыходзіць магільшчык, спрытным рухам хапае мой букет, зрывае з яго цэлафан і вышморгвае стужку. Што ты робіш, крычу я на яго і забіраю букет. Ён вырывае ў мяне кветкі з рук, здзіўлены маёй істэрычнай рэакцыяй. Так трэба. Зноў зрывае фольгу і стужку, спраўным рухам вялізнымі лапамі бярэ ўвесь букет, ламае яго напалам і ўжо толькі ў такім выглядзе кладзе на магілу. Я з жалем і роспаччу гляджу на Аню. Аня паглядае на мяне, як бы перапрашаючыся. Падыходзіць і тлумачыць, што ўсё гэта толькі дзеля таго, каб ніхто не ўкраў тых кветак. Ува мне закіпае злосць. Адыходжу ад магілы тым ахвотней, што пачынаецца дождж. Адчуваю на твары рэзкія буйныя кроплі. Кіруюся да машыны. Гляджу на суседнюю дарожку, дзе адбываецца такая самая дзікая цырымонія - без ксяндза, без папа, без літургіі. З нейкім люмпэнам у куфайцы, з рыдлёўкай падпахай, які вырывае ў родзічаў памерлага труну, каб як найхучэй закапаць яе.

Цяпер я стаю на апошнім астраўку асфальту ў Курапатах і паглядаю на невялікую групу дэманстрантаў, якія разыходзяцца па кустах, убіваючы ў зямлю паміж дрэвамі прынесеныя крыжы. Лес крыжоў у натуральным лесе. Параскіданыя знакі прысутнасці памерлых. Як бы я была на прадстаўленні дзядоў.

Далей па другі бок дарогі, група міліцыянтаў глядзіць на ўдзельнікаў дэманстрацыі і адну за адной кураць цыгарэты. Яшчэ далей група рабочых каля бульдозераў. Праз дзень-два яны ўедуць сюды і засыплюць зямлёю тое, што павінна быць засыпана. Асфальтаваная дарога павінна быць шырэйшая і выгоднейшая.